Xương rồng Huachuma: Loài thực vật tâm linh của người Andes
Xương rồng San Pedro chỉ là một trong số nhiều loài xương rồng chứa mescaline mọc rải rác khắp dãy núi Andes thuộc Peru, Colombia, Ecuador, Bolivia, Argentina và Chile.
Trong thời gian gần đây, San Pedro thường bị lu mờ bởi xương rồng Peyote (Lophophora williamsii). Sở dĩ Peyote nổi tiếng hơn là do sự phân bố địa lý thuận lợi, trải dài từ Mexico đến Texas. Loài thực vật này xuất hiện trong văn hóa đại chúng với vai trò vật linh thiêng của Giáo hội Bản địa Mỹ. Về sau, nó được ưa chuộng bởi những người chống văn hóa của những thập niên 1960 và 1970 như một chất thức thần.
Tuy nhiên, việc khai thác quá mức Peyote để phục vụ nhu cầu sử dụng giải trí đã khiến chúng trở nên khan hiếm. Do đó, nhiều ý kiến kêu gọi bảo tồn Peyote một cách nghiêm ngặt để duy trì các nghi lễ truyền thống của thổ dân. Mặt khác, San Pedro là loài xương rồng phát triển nhanh, vì vậy nhiều người coi đây là lựa chọn thay thế tốt hơn để trải nghiệm mescaline. Bên cạnh đó, cần lưu ý rằng San Pedro hay “xương rồng đuốc” hoặc “huachuma” cũng không phải một loài thực vật mới mẻ. Nó sở hữu lịch sử văn hóa lâu đời và đóng vai trò quan trọng trong các nghi lễ tâm linh của cư dân bản địa vùng Andes.
Các nền văn minh Nam Mỹ tiêu biểu sử dụng thực vật có hoạt tính thần kinh bao gồm Chimu, Moche và đặc biệt là Chavin. Chavin de Huantar – tọa lạc tại Ancash, phía bắc Peru – là một trung tâm nghi lễ thiêng liêng có niên đại từ năm 1200 trước Công Nguyên. Nơi đây đang dần được hé lộ những bí ẩn bởi các nhà khảo cổ học.
Khu vực trung tâm của Chavin de Huantar nổi bật với Quảng trường tròn (Circular Plaza) lõm nằm sâu trong Đền thờ cũ (Old Temple), nơi sở hữu nhiều tấm đá chạm khắc. Trong số đó, ấn tượng nhất là hình ảnh một sinh vật giống người có nanh vuốt sắc nhọn đang cầm một cây xương rồng huachuma trên tay phải. Sinh vật này còn có bàn tay với móng vuốt đại bàng, bàn chân với móng vuốt báo và mái tóc rắn khiến người ta liên tưởng đến nữ thần Medusa của Hy Lạp.
Một khám phá quan trọng khác là Tượng đài Raimondi khắc họa hình ảnh Thần Gậy cầm trên mỗi tay một cây xương rồng huachuma. Hiện Bia đá này được trưng bày tại Bảo tàng Quốc gia Khảo cổ học Nhân học Lịch sử Peru ở Lima.
Colombia, Venezuela, Ecuador, Peru và Bolivia là nơi sở hữu sự đa dạng đáng kinh ngạc về các loại thực vật tâm linh (entheogens) nhất hành tinh. Thậm chí 2.000 năm trước khi người Inca xây dựng những con đường xuyên dãy Andes, hoạt động trao đổi các loài thực vật này đã diễn ra khắp khu vực. Huachuma, Ayahuasca và các loại thực vật tâm linh khác đóng vai trò nền tảng trong các nền văn hóa Nam Mỹ cổ đại. Tại khu phức hợp Chavin, bên cạnh bằng chứng về sử dụng huachuma, các nhà khảo cổ còn tìm thấy dấu vết của Harmaline và chất DMT gây ảo giác. Điều này cho thấy người xưa đã sử dụng Ayahuasca và DMT từ rất sớm.
Những chuyến hành hương xa xưa để tìm kiếm dược liệu thực vật ngày nay được phản ánh qua ngành du lịch hiện đại. Du khách tham gia các hành trình theo bước chân của các nhà thực vật học nổi tiếng như Richard Spruce hay Richard Evans Schultes, hoặc tìm kiếm phương pháp điều trị cho các vấn đề sức khỏe thể chất và tinh thần. Sự kế thừa trong việc sử dụng thực vật làm thuốc, tính hợp pháp của chúng và mối quan tâm đến các trải nghiệm với chất thức thần đã tạo nên mối liên hệ chặt chẽ giữa huachuma và Ayahuasca.
Ngày nay, huachuma không chỉ là một loài thực vật mà còn là một thành tố trong hệ thống chữa bệnh phức tạp – curanderismo của Peru. Nó tồn tại như một di sản văn hóa truyền thống đồng thời là phương thức điều trị mang tính đương đại. Các buổi lễ San Pedro được điều hành bởi những người chữa bệnh được đào tạo bài bản gọi là curandero (nam) hoặc curandera (nữ), đôi khi còn được gọi là yachakkuna. Các buổi lễ này thường diễn ra ngoài trời, sử dụng một bàn thờ gọi là mesa, nơi người chữa bệnh sẽ bày biện các vật dụng mang ý nghĩa linh thiêng để dẫn dắt buổi lễ theo nghi thức.
Nguồn gốc của xương rồng San Pedro
Xương rồng San Pedro có nguồn gốc từ tiếng Tây Ban Nha với nghĩa là “Thánh Peter” – người canh giữ cổng thiên đường, là tên gọi phổ biến của loài xương rồng cột có tên khoa học Trichocereus pachanoi. Tại Peru, theo truyền thống nó được biết đến với cái tên achuma, còn trong thời hiện đại thường được gọi là huachuma hoặc wachuma. Ở Ecuador, người ta đặt cho nó cái tên aguacolla.
Điều đáng chú ý là Trichocereus pachanoi lại là loài xương rồng rất phổ biến, thường được sử dụng để trang trí và bày bán tại các nhà vườn cho người không hề hay biết về những đặc tính tâm linh của nó. Tuy nhiên, những người am hiểu về thực vật sẽ nhận thức rõ về công dụng của huachuma. Trên thực tế, các nhà sưu tập và lai tạo Trichocereus hoạt động trên khắp thế giới. Sự phổ biến này đã dẫn đến sự ra đời của nhiều giống lai, tiêu biểu như “Juul’s Giant”, “Landfill”, hay “Fields” và “Yowie” nổi tiếng của Úc. Cây xương rồng màu xanh ngọc lục bảo xinh đẹp, gần như không gai ở sân trước nhà hàng xóm của bạn có thể chính là huachuma thần thánh – loại thực vật được sử dụng trong các nghi lễ Nam Mỹ hàng thiên niên kỷ.
Thuật ngữ “San Pedro” có thể gây ra nhầm lẫn. Để làm rõ vấn đề, cần lưu ý rằng nó thường được dùng để chỉ chung cho Trichocereus pachanoi và một vài loài khác thuộc cùng chi Trichocereus. Một sự thật thú vị là theo tiếng Hy Lạp, Trichocereus có nghĩa là “Hairy cereus”. Vào năm 1974, các nhà khoa học đã phân loại lại và đặt tất cả các loài Trichocereus vào chi Echinopsis, đòi hỏi phải đổi tên nhiều loài. Do đó, theo tên khoa học chính thức thì Trichocereus pachanoi hiện nay là Echinopsis pachanoi, nhưng hầu hết các nhà sưu tập, người trồng và chuyên gia vẫn tiếp tục sử dụng Trichocereus. Ngoài ra, “San Pedro” đôi khi còn được dùng để gọi Trichocereus peruvianus (Echinopsis peruviana) hay xương rồng đuốc Peru, Trichocereus bridgesii (Echinopsis lageniformis) hay xương rồng đuốc Bolivia, và Trichocereus macrogonus (Echinopsis macrogona).
Hình dạng của xương rồng San Pedro
Xương rồng San Pedro (Trichocereus pachanoi) là một loài xương rồng cột, có thể cao tới 6 mét, phân nhánh nhiều từ gốc hoặc từ các vết gãy trên thân chính. Màu sắc của chúng thay đổi từ vàng lục nhạt đến xanh ngọc đậm, đôi khi được bao phủ bởi một lớp phấn trắng mịn có thể lau sạch. Thân cây có cấu trúc đặc trưng với 6-8 rãnh dọc tròn trịa, nhìn từ trên xuống tạo cảm giác giống như ngôi sao. Một điểm đặc biệt khác là các gai mọc thành cụm trên các rãnh ngang của thân, mỗi cụm có 3-7 gai màu vàng sẫm đến nâu, dài khoảng 2.5cm trên cây hoang dã và ngắn hơn nhiều trên cây trồng cảnh.
Điều đặc biệt ấn tượng của xương rồng San Pedro chính là hoa của chúng. Hoa mọc từ các cụm gai, ban đầu trông giống như những quả bóng lông nhỏ, sau đó dài tới 23cm và nở bung vào ban đêm với màu trắng tinh khôi cùng hương thơm quyến rũ. Đúng với tên khoa học Trichocereus nghĩa là “Hairy cereus”, gốc và thân hoa của loài xương rồng này được bao phủ bởi những sợi lông màu đen.
Các loài xương rồng San Pedro rất đa dạng mặc dù có vẻ ngoài tương đồng, đặc biệt là khả năng lai tạo dễ dàng. Các chuyên gia có thể phân biệt chúng dựa trên chiều dài gai, số lượng rãnh, chu vi và lớp phấn phủ. Mỗi biến thể thường gắn liền với một vùng miền nhất định, tên gọi của chúng cũng phản ánh nguồn gốc địa lý.
San Pedro mọc tự nhiên ở đâu?
Xương rồng San Pedro, hay còn được gọi với cái tên Quechua là huachuma, vốn là loài bản địa tại khu vực dãy núi Andes. Chúng phân bố rộng khắp Colombia, Ecuador, Peru, Bolivia, Argentina và cả Chile. Ở Peru, xương rồng San Pedro gần như xuất hiện ở mọi nơi. Chúng được trồng nhiều trong các công viên, vườn thực vật, thậm chí có mặt ngay tại các quảng trường trung tâm (Plaza de Armas) của nhiều thành phố. Hình ảnh của loài xương rồng này còn được khắc họa trên đồ gốm, tượng chạm, tranh nghệ thuật và các sản phẩm dệt may. Người dân bản địa, đặc biệt là các curandero (thầy lang), sử dụng San Pedro trong các nghi lễ chữa bệnh và bói toán (lưu ý rằng thuật ngữ “shamanic” không thực sự phù hợp trong trường hợp này.)
Mặc dù mang ý nghĩa tâm linh trong các phương pháp điều trị cổ truyền, xương rồng San Pedro cũng được xem là một đặc sản và thường xuyên được bày bán cùng các loài xương rồng khác thuộc chi Trichocereus khắp vùng Andes. Tại các khu chợ sôi động của Peru, giữa vô vàn sản vật địa phương cùng hương thơm đặc trưng của thịt gia súc và gia cầm, du khách có thể dễ dàng bắt gặp những quầy thuốc nam. Đây là nơi trưng bày và bán nhiều loại cây dược liệu quý hiếm, trong đó chắc chắn sẽ có cả xương rồng San Pedro được xếp thành từng chồng à giới thiệu theo tên gọi địa phương..
Mescaline và các hợp chất khác trong xương rồng San Pedro
Xương rồng San Pedro (huachuma) chứa hoạt chất chính là mescaline thuộc nhóm phenethylamine hay cụ thể là 3,4,5-trimethoxyphenethylamine, được xếp vào danh sách chất thức thần cổ điển tương tự LSD và nấm psilocybin. Tuy nhiên, cơ chế hoạt động của mescaline lại khác biệt. Trong khi các alkaloid tryptamine tác động lên thụ thể serotonin, mescaline lại liên kết với thụ thể dopamine. Điều này lý giải tác dụng của mescaline lên quá trình tư duy, nhận thức về thời gian và bản thân, đồng thời gây ra hiện tượng ảo giác ở cả trạng thái mở và nhắm mắt.
Tác dụng gây ảo giác của San Pedro chủ yếu do mescaline, nhưng tương tự Peyote, loài xương rồng này còn chứa nhiều hợp chất khác được cho là góp phần tạo nên “hiệu ứng tổng hợp” (entourage effect). Hiểu đơn giản, nhiều hợp chất này hoạt động phối hợp với chất gây ảo giác chính, mang đến trải nghiệm trọn vẹn khi sử dụng San Pedro. Theo một số tài liệu, nồng độ hoạt chất cao nhất nằm ngay phía dưới lớp vỏ của xương rồng San Pedro. Giả thuyết này có cơ sở vì đây có thể là cách tự nhiên bảo vệ tế bào quang hợp trong quá trình tiến hóa của loài. Bên trong thân cây, mescaline được sinh tổng hợp từ tyramine, vốn được tạo ra từ phenylalanine.
Ngoài mescaline, xương rồng San Pedro còn chứa nhiều alkaloid khác bao gồm anhalonidine, anhalinine, hordenine, tyramine, 3,4-dimethoxyphenethylamine (DMPEA), 3-methoxytyramine, 4-hydroxy-3-methoxyphenethylamine và 4-hydroxy-3,5-dimethoxyphenethylamine. Trong số này, chỉ hordenine có tác dụng đáng kể là gây tăng huyết áp và có thể dẫn đến rối loạn tim mạch, hô hấp và thần kinh.
Xu hướng microdosing (liều lượng siêu nhỏ) đang gia tăng và việc sử dụng mescaline với liều lượng dưới ngưỡng gây ảo giác cũng được quan tâm. Những người thử nghiệm phương pháp này báo cáo về việc cải thiện mức độ sáng tạo, năng lượng, khả năng tập trung và kỹ năng giao tiếp cũng như giảm các cảm xúc tiêu cực như lo lắng, căng thẳng hoặc trầm cảm. Ngoài ra, một số người còn cho biết microdosing mescaline giúp họ nâng cao nhận thức tâm linh và cường hoá các giác quan.
Nghi lễ sử dụng xương rồng San Pedro
Nghi lễ sử dụng xương rồng San Pedro (huachuma) theo truyền thống không chỉ đơn thuần là việc tiêu thụ loài xương rồng này. Ngoài xương rồng, người tham gia sẽ uống thêm tinh chất hoa được pha chế với rượu dùng trong các nghi thức cầu nguyện và hít thuốc lá (mapacho) để thanh tẩy. Thậm chí, họ còn có thể bổ sung thêm các loại thực vật khác vào hỗn hợp. Điều này cho thấy các nghi thức sử dụng cây thuốc truyền thống sở hữu nền tảng dược lý phức tạp, bao gồm cả việc sử dụng những chất phụ gia mạnh như Brugmansia, loại có thể gây nguy hiểm nếu dùng sai liều lượng.
Sự quan tâm ngày nay đối với các nghi lễ thiêng liêng sử dụng cây thuốc đã khiến nhiều curandero (thầy lang) mở rộng việc cung cấp các loại cây thần khác ngoài xương rồng San Pedro, điển hình như Ayahuasca. Ayahuasca là một loại đồ uống được pha trộn từ hai loài thực vật rừng là Banisteriopsis caapi và Psychotria viridis. Nhiều trung tâm chữa bệnh ở dãy Andes quảng cáo các chuỗi nghi lễ theo thứ tự: uống Ayahuasca một đêm, hai đêm sau sử dụng San Pedro, rồi lại tiếp tục Ayahuasca sau hai đêm nữa.
Lá Coca (Erythroxylum coca) đóng vai trò đặc biệt quan trọng trong các cộng đồng cư dân vùng Andes. Nhai lá coca giúp cung cấp năng lượng và chất dinh dưỡng; nhờ đó, hỗ trợ quá trình oxy hóa máu và ngăn ngừa bệnh cao nguyên. Đồng thời, coca cũng là một lễ vật dâng lên núi non, đặc biệt là nữ thần núi lửa Pachamama.
Tình trạng pháp lý của xương rồng San Pedro
Mặc dù việc sở hữu mescaline và các hợp chất liên quan là bất hợp pháp ở hầu hết các quốc gia, việc trồng xương rồng San Pedro nhìn chung không vi phạm luật pháp và chúng thường được bày bán tại các cửa hàng cây cảnh. Tuy nhiên, trồng với mục đích sử dụng lại là bất hợp pháp. Điều này được áp dụng tại nhiều quốc gia như Mỹ, Úc, Canada, Thụy Điển, Đức và New Zealand. Cần lưu ý cách luật pháp giải thích về việc chiết cành xương rồng San Pedro, vì chúng có thể bị coi là trồng với mục đích sử dụng.
1cm2 tổng hợp
