Trong 15 năm trở lại đây, chất thức thần LSD (lysergic acid diethylamide) đã tái xuất hiện trong các cuộc thảo luận công khai với vai trò là công cụ chữa lành mạnh mẽ, chất xúc tác sáng tạo và năng suất, hay phương tiện dẫn đến sự chuyển hóa tâm linh tập thể.
Bài viết này cung cấp cho bạn đọc cái nhìn tổng quan về tác động của LSD lên hệ thần kinh, nhận thức và tâm lý. Đồng thời, chúng ta sẽ giải tỏa những lo ngại không chính xác đã lan rộng trong tiềm thức cộng đồng từ những năm 70 về LSD như hoang tưởng và dẫn đến hành vi nguy hiểm. Thay vào đó, chúng ta sẽ tập trung vào những rủi ro thực sự và cách giảm thiểu chúng. Bên cạnh đó, mặc dù lĩnh vực nghiên cứu về chất thức thần vẫn đang phát triển, chúng ta cũng sẽ xem xét một số dữ liệu về tác động lâu dài của LSD.
Tác động ngắn hạn của LSD
Trong lĩnh vực tâm lý trị liệu và tâm thần học, LSD không đơn thuần được coi là “thuốc” có tác dụng theo cơ chế dược lý thông thường. Khác với thuốc chống trầm cảm, LSD đóng vai trò “kích hoạt” cho một trải nghiệm nội tâm sâu sắc.
Nội dung của trải nghiệm này phụ thuộc nhiều vào các yếu tố như liều lượng, môi trường sử dụng, trạng thái tâm lý của người dùng và kiến thức nền tảng của người hướng dẫn. Các yếu tố này còn được gọi là tâm thế và môi trường (set and setting).
Do sự đa dạng của set và setting, không có hai “chuyến đi” LSD nào giống nhau. Khi sử dụng LSD dạng giấy thấm, viên gelatin hoặc đường viên, người dùng có thể gặp ảo giác thị giác hoặc trải nghiệm đa giác quan – sự hòa trộn của các giác quan – ví dụ như nghe thấy màu sắc hoặc nhìn thấy âm thanh của nhạc. Ở liều lượng cao hơn (200-500ug), người dùng có thể trải nghiệm lại quá trình chào đời của mình, cảm giác du hành thời gian hoặc hòa nhập vào vũ trụ.
Hành trình với LSD có thể mang lại cảm giác hân hoan và giải phóng, nhưng cũng có thể đầy thách thức và khó chịu. Đó là lý do tại sao việc chuẩn bị kỹ lưỡng và có người hướng dẫn đồng hành là cần thiết để đảm bảo an toàn và hạn chế những trải nghiệm không mong muốn.
Các tác dụng phụ về thể chất thường nhẹ và qua nhanh, có thể bao gồm thay đổi huyết áp và nhiệt độ cơ thể, nhịp tim tăng, khô miệng và chán ăn.
Vậy điều gì diễn ra trong não bộ trong suốt quá trình trải nghiệm với LSD? Làm thế nào mà một phân tử nhỏ bé (200ug) lại có thể tạo ra những trải nghiệm mạnh mẽ như việc “tan rã thành một”?
Ảnh hưởng lên chất dẫn truyền thần kinh serotonin
LSD được biết đến như một chất thức thần “cổ điển” tương tự như DMT, psilocybin, Peyote và Ayahuasca. Cơ chế hoạt động chính của LSD là liên kết với thụ thể serotonin 5-HT2A – một phân tử đóng vai trò truyền tín hiệu quan trọng trong hệ thần kinh trung ương.
Giới khoa học tin rằng quá trình kích hoạt thụ thể 5-HT2A chính là yếu tố chi phối các hiệu ứng “ảo giác” đặc trưng khi sử dụng LSD. Nghiên cứu cho thấy việc sử dụng thuốc đối kháng (đối kháng: chất ức chế) với thụ thể 5-HT2A trên đối tượng sử dụng LSD sẽ hoàn toàn triệt tiêu các tác động ảo giác này.
Việc kích hoạt các thụ thể serotonin này được cho là tạo ra những tác động ảo giác chủ quan của LSD. Nghiên cứu cho thấy việc sử dụng thuốc đối kháng (chất ức chế) với thụ thể 5-HT2A trên đối tượng sử dụng LSD sẽ hoàn toàn triệt tiêu các tác động ảo giác này.
Điều thú vị nhất về LSD là nó không chỉ gắn kết với thụ thể 5-HT2A mạnh hơn bất kỳ chất thức thần cổ điển nào khác mà còn mạnh hơn cả chính serotonin. Một phần của thụ thể này còn có khả năng bao bọc phân tử LSD như một nắp đậy, kéo dài thời gian tồn tại của nó trong não bộ. Đây có thể được xem là yếu tố lý giải cho tác dụng kéo dài (8-12 giờ) của LSD, đồng thời giải thích ái lực gắn kết mạnh mẽ của nó.
Bên cạnh đó, khả năng biến đổi nhận thức của LSD có thể được lý giải dựa trên sự phân bố dày đặc của thụ thể 5-HT2A ở vỏ não trước trán (prefrontal cortex – PFC). PFC là vùng não tiến hóa muộn nhất, đóng vai trò chủ đạo trong các chức năng cao cấp như hành vi nhận thức phức tạp, ra quyết định và hình thành ý thức bản thân. Do đó, việc LSD tác động mạnh mẽ lên khu vực này có thể lý giải tại sao những người trải nghiệm LSD thường có được những hiểu biết mới mẻ và thay đổi nhận thức về bản thân.
Ảnh hưởng lên dopamine
Mặc dù LSD kích hoạt trực tiếp một số thụ thể dopamine ở chuột, nhưng dược lý chính xác ở người vẫn chưa rõ ràng. Tuy nhiên, các nghiên cứu hiện tại cho thấy LSD không làm tăng nồng độ dopamine (một chất dẫn truyền thần kinh liên quan đến cảm giác hưng phấn và hệ thống tưởng thưởng) trong não người. Điều này lý giải tại sao LSD cùng các chất thức thần cổ điển khác không gây nghiện về mặt sinh lý.
Ảnh hưởng lên hệ thần kinh trung ương và đường dẫn truyền thần kinh
Trước khi đi sâu vào cách LSD ảnh hưởng đến hệ thần kinh trung ương, chúng ta cần hiểu khái niệm về ý thức và bản chất của ảo giác thường nhật.
Trong trạng thái tỉnh táo, mọi thứ xung quanh bạn có lẽ đều diễn ra bình thường. Chúng ta tiếp nhận thông tin qua các giác quan như thị giác (ánh sáng), xúc giác (cảm nhận tách cà phê), và duy trì ý thức về bản thân (“cái tôi”) đang xử lý tất cả thông tin này.
Nhưng làm thế nào điều này có thể xảy ra? Ánh sáng từ mặt trời hay đèn trần đang dội loạn xạ trên mọi bề mặt. Hàng nghìn tỷ vi khuẩn đang phân hủy bữa trưa của bạn trong hệ tiêu hóa. Các thụ thể khắp cơ thể đang gửi tín hiệu điện đến 86 tỷ tế bào thần kinh về tư thế ngồi, hoạt động của tụy tạng và cảm xúc từ ký ức. Tại sao bạn không lăn lộn trên sàn trong mớ thông tin hỗn loạn đó? Điều gì giúp chúng ta duy trì được cảm giác về một thế giới trật tự và có thể dự đoán?
Câu trả lời là: Bạn đang ảo giác.
Ý thức tỉnh táo hàng ngày chính là chất gây ảo giác đầu tiên. Bởi vì bộ não tổng hợp hàng triệu mẩu thông tin ngẫu nhiên mỗi giây thành một bức tranh gắn kết mà chúng ta gọi là “thực tế”. Sự tổng hợp này chủ yếu được thực hiện bởi một nhóm vùng não được kết nối với nhau, gọi là Mạng Chế độ Mặc định (Default Mode Network – DMN). DMN hoạt động như một nhạc trưởng cho bộ não của bạn, điều khiển hoạt động truyền tín hiệu điện phức tạp trong não để bạn có thể trải nghiệm một thực tế trật tự và có thể dự đoán.
LSD hoạt động bằng cách ức chế một phần hoạt động của DMN. Điều này làm gián đoạn quá trình tích hợp thông tin thông thường, cho phép các vùng não thường không giao tiếp với nhau bắt đầu kết nối và tạo ra những tương tác điện mới mẻ. Đây chính là lý do tại sao trải nghiệm sử dụng LSD thường đi kèm với cảm giác “thực tế” bị thay đổi, bởi vì nó làm gián đoạn đáng kể mạng lưới não bộ chịu trách nhiệm tạo ra thực tế thông thường của bạn.
Ngoài ra, DMN thường được gọi là “me network” vì thành phần cơ bản nhất của thực tế hàng ngày mà nó tạo ra là cảm giác về “cái tôi” đang trải nghiệm nó. Khi sử dụng LSD, việc giảm hoạt động của DMN có thể dẫn đến hiện tượng tan rã cái tôi (ego-dissolution) và một ý thức nguyên thủy hơn được bộc lộ.
Hiện tượng cái tôi tan rã và bản chất của ý thức nguyên thủy là một chủ đề đang được nghiên cứu sâu rộng trong lĩnh vực khoa học thần kinh. Để tìm hiểu thêm về khía cạnh khoa học, bạn có thể tham khảo giả thuyết “Entropic Brain” của nhà khoa học thần kinh Robin Carhart-Harris. Còn nếu quan tâm đến khía cạnh tâm linh, bạn có thể đọc cuốn “LSD and the Mind of the Universe” (tạm dịch: LSD và Tâm trí của Vũ trụ) của triết gia Christopher Bach.
Do LSD có khả năng thay đổi hoàn toàn cách chúng ta cảm nhận thế giới nên việc cảm thấy lo lắng trong quá trình trải nghiệm là điều dễ hiểu. Vì vậy, việc chuẩn bị kỹ lưỡng đóng vai trò quan trọng. Thực hành buông bỏ thông qua thiền định hoặc kỹ thuật thở Holotropic dưới sự hướng dẫn của chuyên gia có thể giúp giảm đáng kể mức độ lo âu trong quá trình sử dụng LSD.
Thực tế đã có một nghiên cứu quan trọng sử dụng LSD để hỗ trợ bệnh nhân giai đoạn cuối đối mặt với nỗi lo âu về cái chết. Tuy nhiên, nghiên cứu này có quy mô nhỏ và chưa có nhóm đối chứng dùng giả dược, do đó cần có thêm các nghiên cứu sâu rộng hơn để củng cố kết quả.
LSD có gây tổn thương não bộ không?
Với những trải nghiệm mạnh mẽ do LSD mang lại, nhiều người lo ngại rằng nó có thể gây ra tổn thương nghiêm trọng cho não bộ. Tuy nhiên, nghiên cứu khoa học đã chỉ ra điều ngược lại.
Sau khi tác dụng của LSD kết thúc, DMN sẽ trở lại hoạt động bình thường. Hơn nữa, LSD được chứng minh là không độc hại về mặt sinh lý. Thậm chí, LSD còn có thể hỗ trợ não bộ bằng cách thúc đẩy tính linh hoạt thần kinh (neural plasticity), nghĩa là tăng cường các kết nối giữa các tế bào thần kinh và kích thích sự phát triển của tế bào thần kinh mới.
Rủi ro của LSD và những thời điểm không nên sử dụng
Tính hợp pháp và độ tinh khiết
Mặc dù LSD được nghiên cứu là có tiềm năng trong lĩnh vực tâm lý học, việc sử dụng nó vẫn đi kèm với một số rủi ro nhất định.
Đầu tiên và quan trọng nhất, LSD vẫn là chất bất hợp pháp trên hầu hết các quốc gia, ngoại trừ Bồ Đào Nha với chính sách phi hình sự hóa (decriminalization) có điều kiện.
Bên cạnh đó, vấn đề về độ tinh khiết cũng cần được lưu tâm. Giống như hầu hết các hợp chất tổng hợp khác, rất khó xác định thành phần của LSD chỉ bằng mắt thường. Vì vậy, hãy sử dụng chất một cách có trách nhiệm và kiểm tra độ tinh khiết của LSD trước khi dùng.
Sử dụng nhầm các chất khác với LSD như DOI (một loại ma túy thường bị bán nhầm với LSD) có thể dẫn đến những trải nghiệm không mong muốn. DOI có tác dụng mạnh hơn LSD rất nhiều, kéo dài từ 16 đến hơn 30 tiếng và gây ra các triệu chứng như khó ngủ, rối loạn thị giác rõ rệt và cảm giác nặng nề. Do đó, việc kiểm tra độ tinh khiết là vô cùng quan trọng để tránh những tác dụng phụ khó chịu.
Rủi ro về tâm lý và tinh thần
Ngoài những rủi ro về tính hợp pháp và độ tinh khiết, LSD còn tiềm ẩn rủi ro về mặt tâm lý và tinh thần.
Nếu có tiền sử bệnh tâm thần trong gia đình như rối loạn hoặc tâm thần phân liệt (schizophrenia), bạn không nên sử dụng LSD vì nó có thể gây ra các cơn loạn thần (psychotic episode) hoặc trầm cảm nặng. Nếu bạn đang mắc các bệnh tâm thần nghiêm trọng khác như trầm cảm, hoảng sợ hoặc rối loạn lạm dụng chất kích thích, việc trải nghiệm LSD cần được thực hiện dưới sự hướng dẫn của chuyên gia tâm lý hoặc nhà trị liệu để đảm bảo quá trình phục hồi và tích hợp diễn ra an toàn.
Nói chung, đối với bất kỳ ai thử nghiệm với chất thức thần hoặc thuốc gây phân ly, việc có một hệ thống hỗ trợ là điều cần thiết. Hệ thống hỗ trợ này có thể là nhóm hội thoại trực tuyến về tích hợp chất kích thích, một người bạn thân hoặc thậm chí là các tài liệu về trải nghiệm sử dụng chất thức thần. Điều này giúp bạn gắn kết trải nghiệm với cuộc sống thường ngày và ngăn ngừa các khủng hoảng tâm linh hoặc khủng hoảng hiện sinh.
Đối với những người không có tiền sử bệnh tâm thần nhưng vẫn băn khoăn về việc có nên dùng LSD hay không, hãy nhớ lại khái niệm về “ảo giác thực tế hàng ngày” (everyday reality hallucination).
Như đã đề cập, sử dụng LSD trong môi trường thích hợp với sự hướng dẫn của chuyên gia có thể đảm bảo an toàn. Chức năng của DMN sẽ trở lại bình thường sau trải nghiệm, nguy cơ phụ thuộc (addiction) rất thấp và quá trình tích hợp đúng cách sẽ giúp giảm thiểu các tác động tâm lý tiêu cực hoặc tác dụng phụ khác.
Vì vậy, thước đo tốt nhất để quyết định có nên sử dụng LSD hay không chỉ gói gọn trong một câu hỏi: “Liệu tôi có sẵn sàng buông bỏ những niềm tin hiện tại về bản thân, thế giới và mối quan hệ của tôi với chúng ở một mức độ nào đó hay không?”
Khả năng đối mặt với những quan niệm cố định và sẵn sàng tiếp nhận những trải nghiệm mới mẻ là yếu tố then chốt để có một hành trình an toàn và ý nghĩa với LSD.
Tác động dài hạn của LSD
Mặc dù LSD đã được tổng hợp từ năm 1938 bởi nhà hóa học người Thụy Sĩ Albert Hofmann, khoa học vẫn chưa thể khẳng định chắc chắn về tác động dài hạn của nó. Số lượng nghiên cứu theo dõi về vấn đề này còn hạn chế, tuy nhiên, một số thông tin ban đầu đã được ghi nhận.
Những rủi ro tiềm ẩn
Một tình trạng đáng quan ngại là rối loạn nhận thức dai dẳng do ảo giác (hallucinogen persisting perception disorder – HPPD) có thể xảy ra. Người mắc HPPD có thể trải qua các rối loạn cảm giác kéo dài, thường gặp nhất là rối loạn thị giác. HPPD khác biệt với hiện tượng “flashback” (trải nghiệm ảo giác lặp lại). May mắn là HPPD tương đối hiếm gặp và thường là hậu quả của việc lạm dụng chất kích thích, ít xảy ra trong các môi trường điều trị tâm lý được kiểm soát chặt chẽ.
Những tín hiệu tích cực
Một nghiên cứu gần đây cho thấy không có mối liên quan giữa việc sử dụng LSD với các vấn đề về sức khỏe tâm thần hoặc hành vi tự sát. Bên cạnh đó, mặc dù các nghiên cứu về tâm thần học từ những năm 1950-1960 không đáp ứng đầy đủ các tiêu chuẩn về tính hợp lệ của nghiên cứu khoa học hiện đại do thiếu nhóm đối chứng dùng giả dược, nhiều nghiên cứu trong số đó không tìm thấy bằng chứng về tổn thương não bộ lâu dài ở những người tham gia. Điều này phù hợp với những hiểu biết về tác động của LSD, theo đó nó không gây hại trực tiếp đến não bộ.
Trong khi khoa học phương Tây đang đẩy mạnh các nỗ lực nhằm chứng minh tính an toàn của chất thức thần trong các thử nghiệm lâm sàng sắp tới, chúng ta cần lưu ý đến lịch sử lâu đời của các chất thức thần tác động lên serotonin. Nấm psilocybin và Ayahuasca đều tác động lên thụ thể 5-HT2A và làm giảm hoạt động của DMN. Chúng đã được sử dụng an toàn với mục đích chuyển hóa tâm thức trong các nền văn hóa bản địa hàng nghìn năm.
Tuy nhiên, cần lưu ý rằng đây là những “thảo dược” có nguồn gốc thiên nhiên, trong khi LSD được tổng hợp trong phòng thí nghiệm. Do đó, việc so sánh này không hoàn toàn chính xác để đánh giá tính an toàn lâu dài của LSD.
Mặc dù vậy, LSD đang được kỳ vọng sẽ cách mạng hóa lĩnh vực tâm thần học, chăm sóc sức khỏe tâm thần và cách nhìn nhận bản thân của con người. Song song với sức mạnh to lớn ấy là trách nhiệm đi kèm. Nếu như nửa thế kỷ bất hợp pháp vừa qua tượng trưng cho tro tàn tiềm năng giúp đỡ con người của LSD, thì khi phượng hoàng của liệu pháp tâm lý học dạng ảo giác đang trỗi dậy, chúng ta cần phải có trách nhiệm, kiến thức và tận tâm hơn.
1cm2 tổng hợp
