Dù liều lượng có phù hợp, chất sử dụng có đúng và môi trường được chuẩn bị cẩn thận đến đâu thì đôi khi chất thức thần vẫn không có hiệu quả với một số người. Hiện tượng kỳ lạ này được gọi là “hiệu ứng nada” – khi người dùng hoàn toàn không có bất kỳ trải nghiệm thức thần nào như mong đợi.
Nhưng tại sao lại xảy ra điều này? Phải chăng cái tôi là chìa khóa để giải thích về vùng “không có cao trào” này hay là do các yếu tố sinh học, thuốc men, hoặc nguyên nhân sâu xa về tâm lý và tâm linh?
Khi Chất thức thần không hoạt động: Một câu chuyện lịch sử
Năm 1967, khi nhà tâm lý học Harvard Richard Alpert – người sau này được biết đến với tên gọi Ram Dass – gặp vị đạo sư Maharajji của mình, ông được hỏi có mang theo loại “thuốc của yogi” nào không. Dĩ nhiên, ý của ông là LSD.
Alpert liền đưa ra một viên 300mg LSD vốn là một liều khá cao nhưng Maharajji còn yêu cầu thêm hai viên nữa.
Ram Dass sau này kể lại: “Tôi nghĩ điều này sẽ thú vị lắm, nhưng hóa ra chẳng có gì xảy ra. Tôi thực sự ngạc nhiên.”
Ba năm sau ở Ấn Độ, Maharajji lại yêu cầu một liều còn lớn hơn là 1.200mg.
“Ông ấy trùm chăn lại một lúc rồi hạ xuống trông vô cùng kỳ lạ. Tôi nghĩ ‘Mình đã làm gì với cụ già này thế này?’ Có lẽ ông ấy không hiểu sức mạnh của loại thuốc này và chắc lần trước ông đã vứt nó qua vai rồi.”
Khi Ram Dass bắt đầu hoảng loạn vì đã trao liều LSD mạnh như thế cho một người chưa từng trải nghiệm, Maharajji lại cười thích thú và chứng minh rằng ông thực sự không bị ảnh hưởng. Điều này dường như để chỉ cho Ram Dass thấy rằng người giác ngộ tâm linh khi tâm trí đã vững chắc hướng về Chúa thì không bị ảnh hưởng bởi chất thức thần.
“Không gian thức thần đầy rẫy những cái tôi lớn”
Ngày nay, các nhà khoa học ít quan tâm đến ý tưởng rằng người giác ngộ tâm linh không bị ảnh hưởng bởi chất thức thần ngay cả khi có những câu chuyện hiện đại về những người thiền định có kinh nghiệm không có phản ứng với liều cao.
“Đối với một lĩnh vực xoay quanh sự tan rã của cái tôi, không gian thức thần lại đầy những cái tôi to lớn phát biểu những điều kỳ lạ,” nhà thần kinh học Zeus Tipado – nghiên cứu sinh tại Đại học Maastricht nhận xét. “Người cho rằng mình không bị tác động vì họ ‘tiến hóa về mặt tâm linh’ là đang thể hiện cái tôi to lớn nhất. Họ đang tạo ra một sự vượt trội không cần thiết và không có cơ sở khoa học.”
Với sự gia tăng của việc sử dụng chất thức thần và văn hóa đại chúng ngày càng chấp nhận các yếu tố “trippy”, không lạ khi có người tự cho mình là “tiến hóa tâm linh” hơn.
“Điều này tạo ra một sự chia rẽ là tư duy ‘chúng tôi’ và ‘họ’, và cách suy nghĩ này chẳng giúp ích gì nhiều cho nhân loại ngoài việc làm tăng sự tách biệt,” Tipado nói thêm.
(Không ngạc nhiên) Các nghiên cứu cho thấy mọi người có trải nghiệm mạnh hơn ở liều cao
Mặc dù Maharajji đã dùng một liều LSD khổng lồ nhưng lời giải thích cho một số người nói rằng họ không có trải nghiệm rõ ràng – cái gọi là “hiệu ứng nada” – có thể nằm ở liều lượng sử dụng.
Một nghiên cứu năm 2011 của Đại học Johns Hopkins cho thấy không có gì ngạc nhiên khi những người tham gia có trải nghiệm thần bí mạnh hơn với liều cao hơn của psilocybin so với liều thấp.
Một nghiên cứu năm 2016 tại Đại học Imperial College cũng phát hiện rằng liều psilocybin cao hơn dẫn đến quá trình xử lý cảm xúc sâu sắc hơn.
Tiến sĩ và chuyên gia về thần kinh học nhận thức tại Đại học Texas – Manoj Doss – phần lớn bác bỏ ý kiến rằng những người “giác ngộ tâm linh” ít có khả năng trải nghiệm thức thần mạnh. Tuy nhiên, ông thừa nhận rằng những người như các tu sĩ vốn không bị cuốn vào “sự hỗn loạn” của tâm trí hay lo lắng về ngày mai có thể thấy trải nghiệm thức thần dễ chịu hơn.
“Một số người chắc chắn không có tác dụng,” ông nói. “Một số người không thấy hình ảnh ảo nhưng họ vẫn có cảm giác lạ trong tâm trí. Một số khác lại thấy hình ảnh ảo nhưng ít cảm giác lạ. Tôi nghĩ nếu họ tăng liều, có thể họ sẽ bắt đầu có trải nghiệm kỳ lạ trong tâm trí mình.”
Tại sao Chất thức thần lại không hiệu quả với tất cả mọi người: Niềm tin ban đầu, Aphantasia, hoặc Lịch sử dùng thuốc
Theo lý thuyết về trạng thái thư giãn niềm tin (REBUS) dưới tác động của chất thức thần do nhà thần kinh học Robin Carhart-Harris phát triển, việc giảm căng thẳng trong các kỳ vọng “từ trên xuống” được mã hóa trong mạng mặc định của não là yếu tố then chốt.
Theo nhà khoa học thần kinh Marco Aqil, liệu kỳ vọng từ trên xuống có thư giãn hay không “có thể là đặc điểm định hình động thái não và trải nghiệm chủ quan khi dùng chất thức thần.”
Quá trình này cho phép dòng chảy thông tin từ dưới lên không bị kìm nén bởi niềm tin sẵn có.
Một số người có khả năng “hấp thụ” trải nghiệm mạnh mẽ hơn so với người khác.
Nhà nghiên cứu về chất thức thần tại Đại học Exeter, tiến sĩ Leor Roseman, cho biết “Có lẽ đặc điểm tính cách duy nhất được biết đến có liên hệ đến cường độ trải nghiệm là khả năng hấp thụ.”
Ông giải thích rằng một số người dễ dàng chìm đắm vào thế giới bên ngoài hoặc bên trong của họ. Ví dụ, một số người có thể đắm chìm hoàn toàn khi ngắm hoàng hôn trong khi người khác thì không.
“Những người có điểm hấp thụ cao thường nhạy cảm hơn với chất thức thần,” Roseman nói thêm. “Người có điểm hấp thụ thấp thường cần liều cao hơn.”
Trong khi đó, Tipado đưa ra giả thuyết khác rằng tình trạng aphantasia khiến người bệnh không thể tưởng tượng hình ảnh có thể làm giảm khả năng nhìn thấy ảo giác khi dùng chất thức thần.
“Chúng ta không hoàn toàn hiểu tại sao aphantasia xảy ra, và một số người còn không thể tưởng tượng âm thanh nên đây có thể là một vấn đề cảm giác rộng hơn,” Tipado chia sẻ. “Sự khác biệt về mức độ của aphantasia có thể lý giải tại sao một số người không có trải nghiệm nhận thức khi dùng chất thức thần.”
Những người không trải nghiệm mạnh có thể có ít thụ thể serotonin 2-A hơn để chất thức thần kích hoạt. Điều này có thể là do họ đã sử dụng thuốc an thần gần đây mặc dù một nghiên cứu cho rằng nguyên nhân có thể là di truyền. Các nghiên cứu sơ bộ và các ghi nhận cho thấy rằng những người sử dụng thuốc chống trầm cảm lâu dài thường báo cáo rằng họ có hiệu quả giảm khi dùng chất thức thần vì thuốc này chiếm dụng các thụ thể serotonin.
“Tôi nghe nói về các buổi trị liệu ở Jamaica và Mexico, nơi họ không bắt người dùng ngưng thuốc chống trầm cảm SSRIs mà bắt đầu với liều bình thường, nếu không có tác dụng sẽ tăng gấp đôi liều,” Doss cho biết. Một số người tổ chức thậm chí sẽ đưa thêm một điếu cần sa để kích hoạt tác dụng của psilocybin.
“Với một số người, việc tin tưởng là điều vô cùng khó khăn”
Tiến sĩ Rosalind Watts, cựu trưởng lâm sàng của thử nghiệm psilocybin cho trầm cảm tại Đại học Imperial College London, chia sẻ rằng với những người trải qua chấn thương tâm lý nghiêm trọng và có xu hướng xa cách trong các mối quan hệ – những người không dễ dàng “đột phá” trong các thử nghiệm với chất thức thần – thì nên được hướng dẫn thông qua các buổi tập thở và liều nhỏ kéo dài vài tuần trước khi tiến tới liều cao hơn để xây dựng niềm tin và cảm giác an toàn.
“Với một số người, việc tin tưởng là vô cùng khó khăn,” Watts chia sẻ trong podcast Adventures Through the Mind. “Họ níu giữ vì không cảm thấy an toàn… [và] có lẽ họ cần rất nhiều hỗ trợ để có thể buông bỏ.”
Khi hệ thần kinh của một người bị quá tải bởi cảm giác không an toàn, có thể xảy ra hiện tượng “đóng kín lại,” cô bổ sung. “Ở cấp độ thần kinh sinh học, tôi chắc rằng có những cơ chế bắt đầu hoạt động như phanh, nếu cảm thấy nguy hiểm cho cơ thể, thì cơ thể sẽ tự đóng lại.”
Trong podcast, Watts phản hồi lại lời bác sĩ tâm thần Stan Grof, người từng nói về những bệnh nhân cực kỳ cảnh giác, giữ chặt tâm trí mình đến mức chỉ có liều 1.500mg LSD mới có thể xuyên qua được, sau đó mới cảm nhận được hiệu ứng từ liều thường.
Những người có quan điểm theo hướng shaman có thể nói đơn giản rằng người trải nghiệm sẽ nhận được những gì họ đã sẵn sàng đón nhận vào đúng thời điểm thích hợp.
“Có một hệ thống cân bằng nội sinh và nếu hệ của bạn không cần một cú sốc lớn thì bạn sẽ không nhận được một cú sốc lớn,” Watts nói. “Theo tôi, liều lượng chắc chắn là yếu tố quan trọng. Và với những người này, nếu ta cho họ liều lớn hơn nhiều, có lẽ sẽ có một đột phá và họ sẽ không thể giữ chặt nữa.”
Cô cũng chia sẻ rằng không hiếm trường hợp một người trong nhóm sử dụng Ayahuasca trong một buổi lễ lại không cảm thấy trải nghiệm gì đáng kể hoặc thậm chí không có gì.
“Sẽ rất thú vị nếu phỏng vấn những người này để tìm hiểu xem liệu có một cảm giác bất an nào đó – có thể là vô thức – do môi trường hoặc do cảm giác của họ vào ngày hôm đó hoặc đơn giản là không đủ an toàn để buông bỏ.”
Roseman cho rằng trong một số buổi lễ Ayahuasca, người tham gia có thể có lý do chính đáng để không cảm thấy đủ an toàn cho trải nghiệm siêu việt.
“Có rất nhiều nghiên cứu chỉ ra rằng niềm tin là yếu tố dự đoán cho trải nghiệm tâm linh, đột phá và hiệu quả trị liệu tích cực,” anh chia sẻ. “Một số người khó đặt lòng tin nhưng cũng có thể là người hướng dẫn thực sự không đáng tin. Không phải mọi sự kháng cự đều là điều xấu.”
Vậy tại sao Maharajji lại không có đột phá với liều 1.200mg LSD?
“Tôi không biết, tôi không thực sự tin điều đó lắm,” Roseman nói. “Tôi không mua nó.”
1cm2 tổng hợp
