Ayahuasca là một loại thảo dược đặc biệt của người thổ dân Amazon đã được sử dụng từ xa xưa với mục đích chữa bệnh, thanh lọc cơ thể, dự đoán tương lai và chiêm nghiệm tâm linh. Gần đây, sự phổ biến của Ayahuasca gia tăng đáng kể một phần nhờ những hình ảnh thị giác mãnh liệt mà nó gây ra do tác nhân chính là Dimethyltryptamine (DMT). Tuy nhiên, DMT chỉ là một mảnh ghép trong bức tranh tổng thể về Ayahuasca.
Ở phương Tây, sức mạnh của Ayahuasca thường được quy cho thành phần DMT, nhưng thực chất các loài thực vật chứa hợp chất này chỉ đóng vai trò hỗ trợ. Thành phần cốt lõi của Ayahuasca là dây leo Banisteriopsis caapi. Người Quechua gọi nó là “aya waska,” có nghĩa là “dây leo linh hồn” hoặc “dây leo của thần chết.” Dây leo này không chỉ hỗ trợ hấp thu các hoạt chất khác trong Ayahuasca mà còn mang ý nghĩa tâm linh đặc biệt trong văn hóa Amazon.
Bài viết này sẽ khám phá tiềm năng chữa bệnh của Ayahuasca và vị trí của nó trong truyền thuyết của người bản địa.
Sự phổ biến của Ayahuasca
Trong truyền thống của người Amazon, Ayahuasca được sử dụng trong nhiều nghi lễ từ chẩn đoán và chữa bệnh đến học hỏi và đào tạo, gắn kết cộng đồng và nghi thức thành niên, xây dựng chiến lược săn bắn và canh tác, tìm kiếm đồ vật hoặc người mất tích, và nhiều hoạt động Shaman giáo khác. Những đặc tính huyền bí của nó đã thu hút sự chú ý của các nhà nghiên cứu thực vật học và những người đam mê trải nghiệm tâm linh từ giữa thế kỷ 20.
Ngày nay, với sự phát triển của du lịch sinh thái và lan truyền thông tin nhanh chóng, Ayahuasca ngày càng được biết đến rộng rãi. Nhiều người bắt đầu tìm đến các cộng đồng bản địa để tham gia các buổi lễ Ayahuasca với mong muốn trải nghiệm những hình ảnh thị giác đặc biệt mà nó mang lại.
Tuy nhiên, một hiểu lầm phổ biến là những hình ảnh này là do phân tử DMT – hoạt chất chính trong các loài thực vật hỗn hợp có trong hầu hết các chế phẩm Ayahuasca tiêu chuẩn. Thực chất, DMT chỉ là một thành phần hỗ trợ. Ayahuasca là một bài thuốc phức tạp, với dây leo Banisteriopsis caapi là nền tảng kết hợp với các thành phần khác để tạo ra tác dụng tổng thể.
Ayahuasca là hơn cả DMT. Để hiểu rõ hơn về Ayahuasca, chúng ta cần khám phá sâu hơn về thành phần cốt lõi của loại thảo dược đặc biệt này – Dây leo linh hồn.
Dây leo linh hồn – Thành phần cốt lõi của Ayahuasca
Công thức pha chế Ayahuasca truyền thống gồm hai thành phần chính là dây leo Banisteriopsis caapi và các loài thực vật chứa DMT như Psychotria viridis (cây chacruna, nghĩa là “hỗn hợp” trong tiếng Quechua) hoặc ít phổ biến hơn là Diplopterys cabrerana (chaliponga/chagropanga). Mặc dù thành phần có thể thay đổi tùy thuộc vào từng vùng miền, tất cả các loại Ayahuasca đều chứa B. caapi.
Dây leo B. caapi chứa ba alkaloid indole có cấu trúc β-carboline bao gồm harmine và tetrahydroharmine (THH) với hàm lượng cao và harmaline với hàm lượng thấp hơn.
Trong khi đó, P. viridis và D. cabrerana lại chứa DMT – chất được biết đến trên toàn thế giới với cái tên “Phân tử tâm linh.” Đặc tính hoạt động tâm thần đáng kinh ngạc của DMT có thể là kết quả của vai trò kích hoạt thụ thể serotonin 5-HT2A.
Có thể nói, dây leo B. caapi đóng vai trò then chốt trong Ayahuasca. Các alkaloid có trong dây leo này ức chế tạm thời enzyme monoamine oxidase (MAO) – enzyme có nhiệm vụ phân hủy DMT ngay khi nó đi vào cơ thể. Nhờ hoạt động ức chế này, DMT vẫn còn nguyên vẹn và có thể tiếp cận hệ thần kinh trung ương.
Ngoài ra, tetrahydroharmine (THH) còn có khả năng ức chế tái hấp thu serotonin tương tự như một số loại thuốc chống trầm cảm. Tuy nhiên, hiệu quả của THH yếu hơn nhiều so với DMT và cần dùng liều cao hơn để tạo ra ảo giác. Mặc dù chưa được nghiên cứu sâu rộng, một số báo cáo cho biết trải nghiệm thị giác lúc nhắm mắt khi dùng THH ở liều lượng nhất định có nét tương đồng với DMT.
Sự kết hợp của cơ chế ức chế MAO và tái hấp thu serotonin do harmine, harmaline và THH dẫn đến sự gia tăng nồng độ serotonin và các monoamin (chất dẫn truyền thần kinh) khác. Đây có thể coi là một trong những yếu tố lý giải cho tác dụng chống trầm cảm mạnh mẽ của Ayahuasca.
Bên cạnh đó, các alkaloid β-carboline trong dây leo B. caapi còn có khả năng kháng ký sinh trùng, kháng khuẩn và mang lại nhiều lợi ích khác cho sức khỏe. Một tổng hợp khoa học toàn diện gần đây đã giải thích chi tiết tất cả những gì chúng ta biết về hoạt động thần kinh của Ayahuasca, tác dụng điều trị thực tế và tiềm năng ứng dụng của nó trong lĩnh vực y tế.
Nếu được sử dụng riêng lẻ, harmine, harmaline và THH có những tác dụng khác nhau. Theo báo cáo của một nhà trải nghiệm tâm linh dày dặn, “Harmaline là một chất gây ức chế tinh thần mạnh, tạo ra trạng thái mơ màng khiến bạn hơi run rẩy và mất phương hướng ở liều lượng vừa phải. Harmine kích thích hơn và tỉnh táo hơn, không gây mất phương hướng nhiều, nhưng nhìn chung khá giống với harmaline. Cả hai đều gây ra cảm giác tách rời cảm xúc một cách nhẹ nhàng. Tetrahydroharmine mang lại cảm giác hoàn toàn khác biệt, chủ yếu là cải thiện tâm trạng và và tạo ra cảm giác lâng lâng dễ chịu.”
Bí mật pha chế Ayahuasca truyền thống
Trong thực hành của các dân tộc bản địa Amazon như Napo Runa, Sharanahua, Tukano và Waorani, Ayahuasca thường chỉ được nấu từ dây leo B. caapi. Chỉ đến khi tác dụng của DMT được người phương Tây biết đến rộng rãi, các loài thực vật chứa DMT mới trở thành thành phần phổ biến trong Ayahuasca.
Sự phát triển của du lịch Ayahuasca đòi hỏi những người tổ chức nghi lễ phải đảm bảo du khách có được trải nghiệm thị giác đặc trưng của Ayahuasca, đáp ứng nhu cầu của cả những người đã từng tham gia và những người đang tìm hiểu về loại trà đặc biệt này.
Hiểu được các đặc tính trị liệu và gây ảo giác của các alkaloid trong B. caapi, không có gì ngạc nhiên khi dây leo này từ lâu được tôn kính như chất dẫn dắt chính cho trải nghiệm tâm linh của Ayahuasca.
Nhà nghiên cứu Terence McKenna – người đầu tiên phổ biến Ayahuasca như một thức uống chứa DMT đưa ra nhận định: “Tác dụng liên quan đến hình ảnh thị giác của Banisteriopsis là ngăn chặn Psychotria bị vô hiệu hóa bởi các enzyme dạ dày” (Calavia, 2011:131). Tuy nhiên, thực vật chứa DMT chỉ là một phần trong số hơn 80 loài thực vật khác nhau được tìm thấy trong công thức pha chế Ayahuasca truyền thống (con số thực tế ước tính còn cao hơn nhiều). Mỗi loài thực vật này đóng vai trò điều chỉnh hoặc tăng cường một phần hoặc toàn bộ tác dụng của Ayahuasca, và bản thân B. caapi cũng có khả năng gây ra trạng thái thị giác.
Một sự thật thú vị nữa là chính dây leo B. caapi cũng có nhiều biến thể khác nhau được sử dụng trong pha chế Ayahuasca khắp lưu vực Amazon. Các cộng đồng bản địa sẽ sử dụng các biến thể khác nhau tùy thuộc vào loại dây leo sẵn có tại địa phương và hiệu quả mong muốn. Chúng thường giống hệt nhau về mặt thực vật học mà chỉ những người có kiến thức chuyên sâu và quen thuộc với thảm thực vật trong khu vực rừng cụ thể đó mới phân biệt được.
Có thể kể đến các biến thể của B. caapi được sử dụng phổ biến bởi người dân Amazon như sau:
- Ayahuasca đỏ (ayahuasca colorada): Thường được các thầy cúng sử dụng nhằm gia tăng hiệu quả chữa bệnh.
- Ayahuasca trắng (ayahuasca blanca): Được dùng trong các nghi lễ liên quan đến phép thuật (brujeria) trắng hoặc đen, chẳng hạn như thực hành phóng phi tiêu tâm linh (tsentsak) hoặc phòng thủ chống lại chúng.
- Ayahuasca vàng (ayahuasca amarilla): Là giống phổ biến được trồng và sử dụng rộng rãi, nổi tiếng với đặc tính chữa bệnh nhẹ nhàng nhưng mạnh mẽ, đồng thời mang lại những hình ảnh thị giác rõ nét. Thường được lựa chọn cho những người mới bắt đầu sử dụng Ayahuasca.
- Ayahuasca xanh/hồng (ayahuasca cielo/rosada): Cũng là một biến thể được ưa chuộng, nhưng mạnh hơn Ayahuasca vàng, phù hợp với người đã có kinh nghiệm.
- Ayahuasca đen (ayahuasca negra): Rất mạnh và ít gây ra hiệu ứng thị giác. Người ta cho rằng hầu hết các hình ảnh thị giác đều bị che khuất bởi một màn sương mù đen dày đặc. Tuy nhiên, nó lại có tác dụng chữa bệnh và thanh lọc cơ thể mạnh mẽ.
- Ayahuasca sấm sét (ayahuasca trueno): Chỉ dành cho người uống dày dạn kinh nghiệm. Nước sắc từ biến thể này gây ra hiện tượng run rẩy toàn thân và thanh lọc đường ruột mãnh liệt.
- Ayahuasca Ấn Độ (ayahuasca india): Là một biến thể cổ xưa và cực kỳ mạnh mẽ, chỉ được tìm thấy ở những khu rừng nhiệt đới cát trắng và không được trồng.
Còn rất nhiều biến thể khác đang được sử dụng, mỗi loại đều đóng vai trò quan trọng trong đời sống của người bản địa, gắn liền với hệ thống tín ngưỡng độc đáo về các linh hồn của rừng già. Tên gọi của chúng được đặt dựa trên mục đích sử dụng, màu sắc của cây (hoa hoặc dây leo khi tước vỏ) hoặc sắc thái của hình ảnh thị giác mà nó mang lại.
Các biến thể này chưa được phân biệt về mặt khoa học dựa trên thành phần hóa học dù cùng thuộc một loài thực vật. Tuy nhiên, dựa trên những hiểu biết về tác dụng riêng biệt của các alkaloid β-carboline, có thể giả định rằng cách đặt tên của người bản địa có thể liên quan đến tỷ lệ các alkaloid trong từng biến thể.
B. caapi đã được người dân Amazon tôn kính như một “cây thuốc chủ đạo quyền năng” suốt hàng thế kỷ. Nó vừa là người chữa bệnh, vừa là cầu nối giữa thế giới vật chất và tâm linh, vừa là nguồn tri thức vô giá. Trong khi đó, kiến thức của chúng ta về các thành phần và tác dụng của nó lại được cập nhật nhanh hơn bởi những nhà thám hiểm tâm linh độc lập so với các nhà nghiên cứu hàn lâm. Khoa học phương Tây cần đẩy mạnh việc nghiên cứu các đặc tính chữa bệnh của dây leo này và xác nhận vai trò trung tâm của B. caapi trong thực hành chữa bệnh của người bản địa.
1cm2 tổng hợp
