Giấc mơ và những trạng thái giống mơ từ lâu đã được kết nối với hành trình nội tâm, là công cụ giúp con người khai sáng và thức tỉnh tinh thần trong nhiều truyền thống huyền bí. Các nền văn hóa bản địa và shaman thường thực hiện các nghi lễ, chế độ ăn kiêng, cô lập trong thiên nhiên và sử dụng các loại thảo dược để tạo ra những trạng thái xuất thần, nơi giấc mơ và ảo ảnh xuất hiện.
Các thầy tế Zoroastrian cổ đại là magi đã uống một loại tiên dược chân lý Haoma để bước vào cõi chết thông qua giấc mơ.
Trong thực hành Kabbalah của người Do Thái, việc tập trung vào Torah và bảng chữ cái Hebrew có thể đưa con người vào các trạng thái giống mơ thay đổi nhận thức. Thiền định muraqabeh của Sufi giúp tĩnh tâm và tập trung vào bên trong, dẫn đến những trạng thái giống mơ sâu sắc. Các Phật tử Tây Tạng luyện tập yoga giấc mơ để có thể tỉnh thức trong giấc mơ, qua đó họ có thể đạt được những hiểu biết sâu sắc và sự thức tỉnh tâm linh.
Bên cạnh đó, giấc mơ còn được sử dụng để tăng cường sự sáng tạo. Nhiều nghệ sĩ, nhà văn, và nhà khoa học đã từng chia sẻ rằng họ sử dụng giấc mơ tỉnh và trạng thái mơ hypnagogic để sáng tạo và phát triển những ý tưởng mới. Các nhà nghiên cứu tại MIT Media Lab đã phát triển các thiết bị đeo tay giúp kéo dài trạng thái mơ hypnagogic nhằm tăng cường khả năng sáng tạo của con người. Phương pháp ‘Hiện thực hóa tưởng tượng’ (Embodied Imagination – EI) đã được các nhà trị liệu tâm lý áp dụng để tiếp xúc và hòa nhập với những khía cạnh tiềm thức của con người.
Với sự quan tâm ngày càng tăng đối với khả năng trị liệu của các chất thức thần và những trải nghiệm cá nhân sâu sắc mà chúng mang lại, việc hiểu về giấc mơ và các trạng thái giống mơ như một công cụ chữa lành và nâng cao nhận thức đang được chú ý và đẩy mạnh.
Những trạng thái giống mơ Không hoá chất và Beta-Carboline
Trong bài viết trước, chúng ta đã điểm qua các phương pháp dẫn đến trạng thái ý thức giống mơ. Trong bài viết này, chúng ta sẽ đi sâu vào một số trạng thái đó và tập trung vào các đặc tính ít được biết đến của beta-carboline như những chất tạo giấc mơ (oneirogen).
Mơ tỉnh (Lucid dreaming)
Mơ tỉnh là một trạng thái đặc biệt khi người mơ nhận ra mình đang mơ trong lúc vẫn còn trong giấc mơ. Hiện tượng này phổ biến hơn ở tuổi thiếu niên, tuy nhiên một số người vẫn có thể duy trì kỹ năng này và tiếp tục phát triển khả năng điều khiển dòng chảy của giấc mơ khi trưởng thành. Tuy nhiên, để đạt được trạng thái này thường đòi hỏi sự luyện tập. Trong cuốn Dream Yoga, tiến sĩ Andrew Holecek hướng dẫn người đọc thông qua triết lý giấc mơ của Phật giáo Tây Tạng các kỹ thuật và bước để có được nhận thức có ý thức khi đang ngủ. Theo Holecek, mơ tỉnh thức là một trạng thái lai độc đáo, trong đó ý thức đối diện trực tiếp với tiềm thức.
Hypnagogia, Thiếu ngủ và Giấc ngủ ngắn
Hypnagogia là trạng thái mơ màng khi vừa bắt đầu ngủ, trong khi hypnopompia là trạng mơ màng ngay khi vừa thức dậy nhưng chưa hoàn toàn tỉnh táo. Cả hai trạng thái này là giai đoạn chuyển tiếp giữa tỉnh thức và giấc ngủ, còn được gọi là trạng thái giấc mơ ngưỡng. [1]
Zarathustra, nhà thơ và thầy tế người Iran cổ đại, người đã sáng lập ra một trong những tôn giáo độc thần lâu đời nhất Zoroastrian, đã nhận được sự khai sáng của mình trong trạng thái mơ màng hypnopompia:
“Giờ đây, hai Manyu ở đầu là hai anh em song sinh đã được nghe thấy qua một giấc mơ: hai suy nghĩ, lời nói và hành động, một tốt, một xấu. Giữa hai người, người thiện lành đã chọn đúng đắn, còn người ác thì không.” – Gatha, Yasna 30.3 [3]
Thiếu ngủ và giấc ngủ ngắn cũng được xem là chất xúc tác cho những bùng nổ sáng tạo, một hiện tượng đã được quan sát ở nhiều nhân vật lịch sử. Ví dụ, Thomas Edison và Salvador Dalí nổi tiếng với việc sử dụng giấc ngủ ngắn, tỉnh dậy ngay sau khi ngủ để nắm bắt những ý tưởng sáng tạo từ mép bờ của giấc ngủ. Edison thường nắm một quả bóng thép trong tay khi ngủ, để khi ông chìm vào giấc ngủ, quả bóng rơi xuống và đánh thức ông dậy. Kỹ thuật này nằm ở ranh giới của sự thiếu ngủ, khai thác trạng thái hypnagogic – một mảnh đất màu mỡ cho những kết nối và ý tưởng khác thường.
Trong giấc mơ của mình, nhà hóa học người Đức August Kekulé đã phát hiện ra cấu trúc vòng của phân tử benzen qua một chuỗi hình ảnh ảo diệu. Ông đã viết: “Khi tôi ngủ gật, những hình ảnh gợi ý về cấu trúc của phân tử xuất hiện trong trí tưởng tượng của tôi. Tôi thấy các nguyên tử nhảy múa, kết thành chuỗi vô hình, vặn vẹo như rắn. Sau đó, các nguyên tử biến thành hình ảnh một con rắn quấn mình thành vòng tròn, tự cắn đuôi của nó.”
Các triết gia, nhà khoa học, và nhà văn như Aristotle, Albert Einstein, Edgar A. Poe, và Charles Dickens cũng từng sử dụng sự nhận thức về trạng thái hypnagogic để tìm kiếm giải pháp cho các vấn đề trong công việc của họ hoặc để nhận những khoảnh khắc sáng tạo bất chợt. Nhà hóa học người Siberia Dmitri Mendeleev đã giải mã bảng tuần hoàn các nguyên tố trong một trạng thái mơ màng:
“Tôi thấy trong giấc mơ một bảng trong đó tất cả các nguyên tố được sắp xếp đúng như yêu cầu. Tỉnh dậy, tôi ngay lập tức viết nó ra trên một mẩu giấy.” [4]
Thiền sâu
Thiền sâu cũng đưa chúng ta vào trạng thái mơ màng khi vẫn tỉnh táo. Tuy nhiên, trạng thái này chỉ có thể đạt được qua việc thiền định đều đặn, khi người thiền giảm thiểu tối đa các sự phân tán của tâm trí. Những phương pháp thiền mạnh mẽ như Vipassana và Zazen nhắm tới việc tạo ra sự chuyển đổi ý thức trong trạng thái tỉnh táo hoàn toàn.
Thảo dược
Thảo dược có thể tạo ra những trạng thái giống mơ, tuỳ thuộc vào loại thuốc và kinh nghiệm sử dụng, nó góp phần vào sự chuyển đổi cảm xúc và tinh thần. Một trong những chất oneirogen nổi tiếng nhất, thường được biết đến là chất thức thần là Ayahuasca, một loại thuốc truyền thống từ vùng Amazon. Trên thực tế, Ayahuasca là một hỗn hợp thức thần hypnagogic, trong đó trạng thái giống mơ được kích hoạt bởi sự kết hợp chủ quan từ các beta-carboline trong vỏ cây Banisteriopsis Caapi và hiệu ứng gây ảo giác của DMT trong lá Chacruna (Psychotria viridis). Mặc dù beta-carboline thường được biết đến như là hợp chất ức chế sự khử amine của DMT, một số nhà thực vật học dân tộc học bao gồm Richard Spruce và Richard Evan Schultes đã ghi chép rằng chỉ có phần dây leo (chiết xuất beta-carboline từ B. Caapi) được các pháp sư tiêu thụ như Ayahuasca vào những năm 1700.
Ayahuasca do Giáo hội Santo Daime pha chế thường chứa nhiều beta-carboline. Trong một nghiên cứu gần đây của Doss và cộng sự (2023) [5], hàm lượng DMT trong Damie (nước cốt) được những người tham gia uống chỉ chiếm khoảng 5% so với hàm lượng DMT thông thường trong các loại Ayahuasca. Hiệu ứng chủ quan của Ayahuasca được cảm nhận như là một trải nghiệm lai giữa trạng thái giống mơ trong khi các tế bào thần kinh của chúng ta được kích thích mạnh mẽ bởi DMT để xử lý cảm xúc và suy nghĩ sâu sắc hơn. Trạng thái giống mơ này là nguyên nhân của những hình ảnh mang tính biểu tượng và huyền bí từ Ayahuasca. Nếu chỉ uống beta-carboline, hiệu ứng chủ quan là một trạng thái giống mơ trong tỉnh thức hoàn toàn. Trong cuốn “The Healing Journey” [6], giáo sư Claudio Naranjo – người phát triển Enneagram of Personality, đã phỏng vấn những bệnh nhân được tiêm beta-carboline (10-methoxy-harmaline) và ghi nhận rằng những bệnh nhân này đã có những giác ngộ tự nhiên về những khía cạnh quan trọng trong cuộc sống chỉ sau một liều tiêm duy nhất sau vài phút.
Claude Rifat đã phân biệt giữa các chất gây ra giấc mơ và những chất gây ra trạng thái giống mơ hypnagogic. Những loại thuốc làm tăng các trạng thái hypnagogic hoặc hypnopompic (trạng thái chuyển giao giữa tỉnh và mơ) được gọi là hypnogogen hoặc pre-oneirogen [7]. Những chất gây mơ khi ngủ được gọi là “oneirogen thật”, giống như các loại thảo dược mơ được gọi là Mugwort hoặc C. zacatechichi.
Truyền thống sử dụng cổ xưa của Beta-Carboline như một Pre-Oneirogen
Dựa trên di sản của các trạng thái giống mơ trong các truyền thống trí tuệ khác nhau được khuyến khích để tạo ra những hành trình nội tâm hoặc du hành vào thế giới khác, cách tiếp cận tốt nhất để tìm kiếm các chất oneirophrenic này là xem xét việc sử dụng chúng trong các truyền thống cổ xưa. Beta-carboline đã được tìm thấy trong các loại thuốc/thức uống nghi lễ của ba truyền thống cổ đại:
- Shaman giáo của người Amazon – Dây Ayahuasca từ vỏ cây Banisteriopsis Caapi
- Zoroastrian giáo cổ đại của Iran – Haoma, Tiên dược của Sự thật (Elixir of Truth) từ hạt Espand (cỏ Syria, hoặc Peganum harmala)
- Ai Cập thời Ptolemaic – Thức uống nghi lễ từ cỏ Syria
Những thức uống nghi lễ có tính tâm linh này luôn ở dạng hỗn hợp chiết xuất mà pháp sư hoặc giáo sĩ sử dụng trong các bối cảnh khác nhau.
Ayahuasca
Loại thức uống nổi tiếng của vùng Amazon được biết đến chủ yếu là sự kết hợp giữa hai loại thực vật: dây leo chứa beta-carboline được chiết xuất từ lớp vỏ cứng của cây B. Caapi và DMT từ lá của cây Chacruna. Mỗi dòng pháp sư có cách pha chế Ayahuasca khác nhau, với tỷ lệ và phụ gia cũng khác nhau. Theo nghiên cứu của Kaasik và cộng sự (2021) [8], họ đã phân tích 102 mẫu Ayahuasca và xác định các thành phần của chúng. Việc thêm các các alkaloid tropane gây mê như datura hay các chất giảm lo âu như lá tilo cũng đã được ghi nhận.
Haoma
Đã có nhiều tranh cãi về danh tính thực vật của Soma trong kinh Veda và Haoma trong Avestan. Trong cuốn sách tiên phong “Haoma and Harmaline” [9], David S. Flattery đề xuất rằng nên tách riêng các nghiên cứu về Soma và Haoma do sự khác biệt về địa lý và truyền thống dù cả hai đều thuộc về các thực hành pháp sư Ấn-Iran. Dựa trên các văn bản Avestan cổ, Haoma là một chiết xuất được các tư tế thời tiền Zoroastrian và Zoroastrian chuẩn bị và tiêu thụ cho các hành trình sang thế giới khác. Tại hội nghị ESPD55 của Học viện McKenna, tôi đã xem xét các hành trình như mơ và vượt ra khỏi thế giới thực của các pháp sư Zoroastrian, và cho rằng các chất tiền beta-carboline được chiết xuất từ cây Espand thiêng liêng có thể là phù hợp nhất với các tác động chủ quan đã được báo cáo từ các loại thực vật khác nhau. Theo Avesta, Haoma cũng có nhiều biến thể và được sử dụng trong nhiều bối cảnh khác nhau. [10] Việc thêm các hợp chất ephedra và atropine từ cây Black Henbane cũng đã được ghi nhận trong các thức uống có chứa Haoma.
Tiên dược của người Ai Cập
Năm 2023, Tanasi và cộng sự [11] đã báo cáo rằng trong quá trình phân tích các cặn còn sót lại trong một chiếc bình từ năm 200 TCN được sử dụng trong nghi lễ thời Ai Cập Ptolemaic, họ đã phát hiện dấu vết của các hợp chất beta-carboline từ cây cỏ Syria được trộn với các alkaloid từ hoa sen xanh.
Các thực phẩm bổ sung cổ truyền Magi
Trong thời đại mà phát triển bản thân và quản lý căng thẳng tập thể trở thành mối quan tâm hàng đầu, các phương pháp truyền thống như thiền, thở đúng cách, đọc kinh và thảo dược đang ngày càng được chú ý. Những phương pháp thực hành chánh niệm này bao gồm cả việc khám phá các trạng thái giống mơ đang dần được các cộng đồng tiến bộ áp dụng để nâng cao sức khỏe.
Mặc dù có thể phát triển nhiều trạng thái giống mơ thông qua luyện tập, nhưng trải nghiệm “mơ tỉnh” thường cần sự hỗ trợ của các loại thảo dược. Kể từ năm 2021, VCENNA đã tập trung vào việc khám phá lợi ích trị liệu của các hợp chất beta-carboline. Mặc dù có tác động tâm lý và sinh lý thần kinh sâu sắc, các hợp chất này vẫn chưa được khám phá đầy đủ và thường bị hiểu sai, chủ yếu chỉ được coi là chất ức chế MAO mạnh. Beta-carboline không nằm trong danh mục kiểm soát của DEA và hợp pháp tại Hoa Kỳ cũng như nhiều quốc gia khác. Đây là cơ hội để mang những đặc tính trị liệu của chúng đến với nhiều người hơn thông qua thực phẩm bổ sung nootropic. Đó là động lực thúc đẩy cho sự phát triển dòng sản phẩm bổ sung cổ truyền Magi.
Lấy cảm hứng từ y học cổ truyền và các phương pháp chữa lành toàn diện, các công thức của Magi tập trung vào các hợp chất beta-carboline như thành phần trị liệu chính. Trong quá trình nghiên cứu, các văn bản Zoroastrian đã được xem xét cẩn thận để tìm kiếm các tham chiếu trực tiếp và gián tiếp về trải nghiệm chủ quan liên quan đến việc sử dụng Haoma cổ đại. Việc khám phá các hồ sơ liên kết thụ thể và đánh giá các chỉ số sinh học thông qua các thử nghiệm lâm sàng trên nhiều công thức beta-carboline và liều lượng khác nhau đã tiết lộ những tác động sinh lý thần kinh và trạng thái tâm lý đáng kinh ngạc. Những phát hiện này là nền tảng cho các công thức hiện tại của Magi và các ứng dụng cụ thể của chúng.
Điều quan trọng là các công thức Magi đã trải qua đánh giá độc tính của bên thứ ba và được công nhận là an toàn. Dưới đây là ba loại thực phẩm bổ sung cung cấp quyền truy cập tiêu chuẩn và kiểm soát vào các trạng thái giống mơ, nâng cao thiền định, mơ sáng suốt và mơ tỉnh.
- Stard Deep Meditation Supplement giúp tạo ra một trạng thái mơ màng nhẹ nhàng, bảo vệ bạn khỏi những suy nghĩ lạc hướng và phân tán. Nó giúp tâm trí bình tĩnh và làm sâu hơn quá trình thiền của bạn. Đây là lựa chọn tuyệt vời cho những ai đang gặp khó khăn trong việc duy trì và phát triển thói quen thiền định.
Tiến sĩ Sameet Kumar, một nhà tâm lý học lâm sàng có tiếng tại Florida và tác giả của hai cuốn sách “Grieving Mindfully” và “The Mindful Path Through Worry and Rumination“, đã sử dụng Stard hàng ngày cho các buổi thiền của mình và chia sẻ trải nghiệm:
“Tôi thấy rằng Stard mang lại sự rõ ràng sâu sắc hơn trong các buổi thiền và kéo dài hiệu ứng sau mỗi buổi. Sau khi thiền, tôi cảm thấy tràn đầy năng lượng, tâm trí sáng suốt và dễ chịu trong nhiều giờ liền. Tôi rất khuyến khích sản phẩm này cho bất kỳ ai có thói quen thiền định đều đặn.”
Nate Macanian, một giảng viên thiền và người hướng dẫn liệu pháp tâm lý kết hợp chất thức thần, chia sẻ trải nghiệm của mình về Stard:
“Tôi cảm nhận rõ sự nhẹ nhàng và bình yên lan tỏa trong suốt quá trình thiền. Tôi đeo mặt nạ mắt để hoàn toàn đắm mình vào trải nghiệm, và nhận thấy rằng (1) tim tôi đập nhanh hơn bình thường và (2) hơi thở của tôi có một ánh sáng nhẹ nhàng, khiến tôi cảm thấy thư giãn và tích cực. Ngay cả sau vài giờ, tôi vẫn cảm thấy sự mở rộng và tỉnh táo trong ý thức của mình.”
Cách tốt nhất để sử dụng Stard là uống trước khi thiền 15 phút. Hiệu ứng của nó khá nhẹ và có thể mất từ 60 đến 90 phút để cảm nhận.
- Mang Lucid Dream Aid được thiết kế để mang lại trạng thái mơ màng trong giấc ngủ. Công thức kết hợp giữa beta-carboline từ cỏ Syria và thảo mộc Qian Ceng Ta của Trung Quốc giúp giấc mơ của bạn trở nên sống động hơn. Nhận thức rằng bạn đang mơ và kiểm soát dòng chảy của giấc mơ (mơ sáng suốt) cần có sự luyện tập. Mang giúp bạn nhìn thấy giấc mơ rõ ràng hơn và nhớ lại chúng một cách trọn vẹn, và sau đó, bạn có thể học cách điều khiển giấc mơ của mình qua luyện tập.
Tiến sĩ Katherine Lawson, một nhà tâm lý học chuyên về giấc mơ và là người thực hành phương pháp Embodied Imagination, chia sẻ trải nghiệm của mình về Mang:
“Đối với tôi, Mang là một cánh cổng dẫn đến một ngôi trường trí tuệ. Đêm qua, tôi đã nhận được những bài học và sự xác nhận về những điều tôi đã học qua nhiều năm về bản chất thực tại và cách chúng ta có thể tham gia vào sự sáng tạo. Tôi được khuyến khích học cách kiểm soát tâm trí của mình.”
Ariane Sommer, một biohacker danh tiếng, nhà báo và người sáng lập chương trình podcast TransHumanize, chia sẻ về trải nghiệm với Mang:
“Khi tôi uống Mang vào buổi tối trước khi đi ngủ, tôi cảm giác như mình đang trong một bộ phim 3D mà tôi là đạo diễn. Rất thú vị và cũng hữu ích trong việc làm việc với tâm lý và xử lý những vấn đề cần phát triển bản thân.”
Magi Ancestral Supplements, Stard, Mang và Haoma – (Cây bên trái là hoa khô và hạt màu nâu của Peganum Harmala, cây bên phải là cành Ephedra – được biết đến như cây Hoama trong cộng đồng Zoroastrian ngày nay tại Iran)
- Haoma Revelation Aid là thực phẩm bổ sung liều cao được lấy cảm hứng từ trải nghiệm nguyên bản của Haoma cổ đại. Công thức này cần có chế độ ăn kiêng chuẩn bị trước 12 giờ và môi trường thích hợp, tạo ra một trạng thái mơ màng êm dịu cho phép trải nghiệm mơ tỉnh. Haoma mang đến những hình ảnh như “Xem từ xa” ngoại cảm, với những hình ảnh rõ ràng của khuôn mặt và địa điểm mà bạn có thể chưa từng gặp. Nó cũng kết nối tâm trí với một nguồn cội huyền thoại và nguyên mẫu, giống như vô thức tập thể của Jung. Bài viết này chia sẻ một trải nghiệm đáng đọc của khách hàng sử dụng Haoma.
Jessica Denman, một cựu binh của Không quân Hoa Kỳ, Giám đốc điều hành công nghệ y tế liên bang Hoa Kỳ và cố vấn chiến lược của Học viện McKenna, đã chia sẻ trải nghiệm của cô với Haoma:
“Tôi tin rằng Haoma Revelation Aid đã giúp tôi có một trải nghiệm chữa lành tuyệt vời, nơi tôi có thể buông bỏ những gánh nặng trong quá khứ và mang lại sự rõ ràng rất cần thiết. Tôi cảm nhận được sự thay đổi lớn trong tâm trạng của mình, và những người xung quanh cũng nhận thấy điều đó. Tôi dự định sẽ sử dụng sản phẩm này hàng tháng để cân bằng và làm mới bản thân trên hành trình cuộc sống.”
Haoma là một lựa chọn lý tưởng để sử dụng trong môi trường trị liệu cho các bước đột phá về tâm lý cảm xúc hoặc để có những nhận thức tâm linh sâu sắc. Các chuyên gia chăm sóc sức khỏe và các nhà trị liệu tâm lý kết hợp chất thức thần được khuyến khích sử dụng sản phẩm này vì nó hợp pháp và có thể sử dụng mà không lo ngại về rủi ro.
“Hãy để những người du hành tâm trí nhường chỗ cho Oneironauts – họ còn thú vị hơn nhiều!” – Jack Tanner.
Tham khảo
- Dumpert, Jennifer. Liminal Dreaming: Exploring Consciousness at the Edges of Sleep. North Atlantic Books, 2019.
- Ghibellini, Romain, and Beat Meier. “The hypnagogic state: A brief update.” Journal of sleep research 32, no. 1 (2023): e13719.
- Louchakova-Schwartz, Olga. “Intersubjectivity and multiple realities in Zarathushtra’s Gathas.” Open Theology 4, no. 1 (2018): 471-488.
- Strathern, Paul. Mendeleyev’s dream: the quest for the elements. Macmillan, 2001.
- Doss, Manoj K., Loft, K, Mason, N. L., Mallaroni, P., Reckweg, J.T., Oorsouw, K.V, Tupper, N., Otgaar, H., Ramaekers, J. G. “Ayahuasca Enhances the Formation of Recollection-Based Memory in Experienced Ayahuasca Users.” Under Review (2023)
- Naranjo, C. “The Healing Journey: Pioneering Approaches to Psychedelic Therapy.” Santa Cruz, CA: Multidisciplinary Association for Psychedelic Studies (MAPS).(Original work published 1973 by Pantheon Books, New York, under the title The Healing Journey: New Approaches to Consciousness.) (1973).
- Toro, Gianluca, and Benjamin Thomas. Drugs of the dreaming: Oneirogens: Salvia divinorum and other dream-enhancing plants. Simon and Schuster, 2007.
- Kaasik, Helle, Rita CZ Souza, Flávia S. Zandonadi, Luís Fernando Tófoli, and Alessandra Sussulini. “Chemical composition of traditional and analog ayahuasca.” Journal of Psychoactive Drugs 53, no. 1 (2021): 65-75.
- Flattery, David Stophlet, and Martin Schwartz. Haoma and harmaline: the botanical identity of the Indo-Iranian sacred hallucinogen” soma” and its legacy in religion, language, and Middle-Eastern folklore. Vol. 21. Univ of California Press, 1989.
- Malandra, William W., ed. An introduction to ancient Iranian religion: Readings from the Avesta and Achaemenid inscriptions. Vol. 2. U of Minnesota Press, 1983.
- Davide Tanasi, Branko van Oppen de Ruiter, Fiorella Florian et al. Ritual revealed: psychotropic substances in a Ptolemaic Egyptian vase, 31 May 2023, PREPRINT (Version 1) available at Research Square [https://doi.org/10.21203/rs.3.rs-3000218/v1]
1cm2 tổng hợp
