Liên kết giữa chất thức thần và sáng tạo đã được ghi nhận từ lâu và chúng ta có thể dễ dàng bắt gặp xung quanh mình những sản phẩm mang dấu ấn của tư duy đột phá lấy cảm hứng từ những trải nghiệm thức thần. Những cá nhân tiên phong đã thay đổi thế giới như Yoko Ono, Aldous Huxley hay Steve Jobs chính là những minh chứng rõ ràng nhất.
Mặc dù ảnh hưởng của chất thức thần lên nghệ thuật đã được nghiên cứu và thảo luận rộng rãi nhưng tác động của chúng lên lĩnh vực thiết kế vẫn là một chủ đề tương đối mới mẻ. Thú vị là ngay cả những tên tuổi lớn như Steve Jobs cũng thừa nhận trải nghiệm với chúng đã định hình phong cách thiết kế của mình.
Vậy, những người làm thiết kế đang lấy cảm hứng từ chất thức thần trong bối cảnh năm 2024 như thế nào? Chúng đang được sử dụng để:
- Thúc đẩy khả năng giải quyết vấn đề theo hướng “out-of-the-box” (không theo lối mòn): Giúp các nhà thiết kế thoát khỏi những khuôn mẫu cũ kỹ, tìm ra những hướng đi mới mẻ đầy sáng tạo.
- Xây dựng hệ thống thiết kế thấu cảm (empathic design): Tạo ra các sản phẩm không chỉ đẹp mà còn chạm đến cảm xúc, thấu hiểu người dùng sâu sắc.
- Kết nối con người với nhau và với thiên nhiên: Thiết kế bền vững, hướng đến cộng đồng và bảo vệ môi trường.
Quá trình sáng tạo với Chất thức thần
Trải nghiệm với chất thức thần ảnh hưởng đến quá trình sáng tạo theo nhiều cách khác nhau. Nghiên cứu khoa học cùng các ghi nhận thực tế cho thấy các chất như LSD hay psilocybin có thể:
- Tăng cường tư duy liên tưởng (association): Kích hoạt những ý tưởng độc đáo, kết nối những điều tưởng chừng không liên quan.
- Tăng cường tính phức tạp (entropy) trong não: Não bộ hoạt động linh hoạt hơn, phá vỡ những lối mòn suy nghĩ cũ.
- Giảm thiểu suy nghĩ logic thông thường: Cho phép thoát khỏi những rào cản và định kiến, mở ra hướng đi mới mẻ.
- Kích thích ảo giác thị giác và giác quan: Mang đến những trải nghiệm mới lạ, nguồn cảm hứng sáng tạo dồi dào.
Một nghiên cứu năm 2022 của Beckley Foundation tiết lộ rằng chất thức thần có thể dẫn đến sự dịch chuyển các nguồn lực nhận thức sang tính độc đáo, hội tụ và tư duy tượng trưng – những yếu tố nền tảng của sáng tạo. Trạng thái biến đổi do chất thức thần gây ra có thể mở khóa khả năng sáng tạo bằng cách cho phép mọi người tưởng tượng ra những thứ không tồn tại, trải nghiệm ảo giác thị giác và giác quan sâu sắc, đồng thời tăng cường kết nối trong các mạng lưới não liên quan đến việc tạo và đánh giá ý tưởng.
Jannyl Molina – họa sĩ thiết kế đồ họa của Psychedelics Today chia sẻ: “Hiện tại, quá trình sáng tạo của tôi gắn liền với chất thức thần.” Công việc của cô là đọc các bài báo chuyên sâu (gồm cả bài này) để “chắt lọc ý chính” và thể hiện chúng qua hình ảnh. Ví dụ như “hội nhập” (integration), “mạng lưới chế độ mặc định” (default mode network) hay “Cuộc chiến chống ma túy” (War on Drugs).
Molina nói: “Theo một cách nào đó, quá trình thiết kế của tôi chịu ảnh hưởng đáng kể từ những trải nghiệm trước đây với chất thức thần và các nghiên cứu khoa học mới nhất.” Nghiên cứu năm 2019 của Đại học Maastricht cho thấy psilocybin có một số tác động đáng chú ý đến tư duy sáng tạo. Nó giúp gia tăng đột ngột các ý tưởng mới lạ, đồng thời làm giảm tính sáng tạo theo khuôn mẫu. Thậm chí, số lượng ý tưởng mới vẫn ở mức cao bảy ngày sau khi sử dụng psilocybin.
Nối lại nhịp cầu giữa thiên nhiên và nhân loại qua các thiết kế lấy cuộc sống làm trọng tâm
Trong lĩnh vực thiết kế, xu hướng vượt ra ngoài phạm vi thẩm mỹ thông thường để hướng đến các mục tiêu lớn hơn đang ngày càng được quan tâm. Dựa trên nghiên cứu của Psychedelics Design – nền tảng chuyên khám phá mối tương quan giữa chất thức thần và thiết kế, chúng tôi tin rằng những lợi ích của chúng có thể thay đổi hoàn toàn cách thức sáng tạo của các nhà thiết kế.
Cụ thể, trải nghiệm sử dụng chất thức thần có thể giúp các nhà thiết kế thấu hiểu sâu sắc hơn về nhu cầu của con người và củng cố mối quan hệ với thiên nhiên. Từ đó, họ có thể cho ra đời các sản phẩm và hệ thống vừa mang tính đột phá, thẩm mỹ và thương mại, vừa thân thiện với môi trường.
Ảnh hưởng của trải nghiệm này đến cách nhìn nhận mối liên hệ giữa con người và thiên nhiên của các nhà thiết kế là không thể phủ nhận. Những trải nghiệm sâu sắc thường gợi lên cảm giác hòa hợp và gắn kết giữa muôn loài. Điều này có thể trở thành nguồn cảm hứng để các nhà thiết kế ưu tiên sử dụng các phương pháp và vật liệu thân thiện với môi trường, đồng thời lồng ghép sự quan tâm và tôn trọng thiên nhiên vào quy trình sáng tạo. Từ đó, họ có thể tìm ra các giải pháp giúp duy trì sự cân bằng của hệ sinh thái.
Tracy DeLuca (người sáng lập How Might We Design LLC.) và Elysa Fenenbock (người sáng lập The School of Psychedelic Design) – cả hai đều là giảng viên của khóa học “Y học Tâm thần học và Thiết kế” tại Stanford – chia sẻ: “Khi đi sâu vào thế giới của chất thức thần, con người thường cảm nhận được mối liên hệ sâu sắc hơn với thiên nhiên. Trong công việc, chúng tôi luôn nhấn mạnh rằng mọi thứ đều được thiết kế – bởi con người hoặc bởi chính tự nhiên. Và đây là một sự thật thú vị: con người thực chất chỉ là một biểu hiện khác của tự nhiên.”
Họ tiếp tục: “Cụ thể hơn, trải nghiệm với chất thức thần đã giúp chúng tôi nhìn nhận lại thế giới và kết nối lại với khả năng giải quyết vấn đề sáng tạo của chính thiên nhiên, được tôi luyện qua hàng tỷ năm tiến hóa. Chúng mở rộng hiểu biết về những khả năng trong việc giải quyết vấn đề và khuyến khích chúng tôi cân nhắc đến nhu cầu của tất cả các sinh vật sống, không chỉ riêng con người.”
Nghiên cứu theo dõi dài hạn của Rick Doblin (người sáng lập MAPS) về thí nghiệm Thứ Sáu Tuần Thánh (Good Friday) cho thấy mức độ trân trọng sự sống và thiên nhiên của những người tham gia được cải thiện đáng kể sau 24 năm trải nghiệm psilocybin. Điều này cho thấy tác động lâu dài của chất thức thần lên mối liên hệ với thiên nhiên. Kết quả nghiên cứu này phù hợp với giả thuyết “yêu thiên nhiên” (biophilia hypothesis) vốn cho rằng con người có bản năng yêu thích thiên nhiên vì chúng ta đã tiến hóa trong môi trường đó.
Molina chia sẻ rằng cô cảm thấy “trách nhiệm hơn trong việc chăm sóc thiên nhiên và giúp đỡ người khác” khi sử dụng chất thức thần. “Cảm giác như có một tiếng nói thôi thúc bên trong rằng ‘bạn đang được chữa lành và cần giúp đỡ người khác chữa lành để Trái Đất cũng có thể hồi phục.’ Cảm giác này ngày càng mạnh mẽ hơn mỗi lần tôi trải nghiệm,” cô nói.
Mối liên hệ tự nhiên này có thể là lý do tại sao nhiều người lựa chọn trải nghiệm chất thức thần ở ngoài trời và bày tỏ sự trân trọng sâu sắc đối với thế giới xung quanh. Tổng hợp các nghiên cứu này cho thấy chất thức thần có thể giúp thu hẹp khoảng cách giữa con người và thiên nhiên trong thời hiện đại bằng cách khiến chúng ta cảm thấy gắn bó và trân trọng môi trường hơn.
Thay đổi hệ thống sáng tạo qua các trải nghiệm thức thần
Những trải nghiệm thức thần đang mở ra một hướng đi mới mẻ và đầy hứa hẹn cho lĩnh vực thiết kế. Thay vì chỉ tập trung vào lợi ích của con người, thiết kế trong tương lai sẽ hướng đến sự bền vững và thịnh vượng của toàn bộ hệ sinh thái của sinh vật sống. Điều này đòi hỏi sự hợp tác chặt chẽ hơn giữa các bên liên quan, góp phần giải quyết những thách thức phức tạp mà thế giới đang phải đối mặt.
Sự chuyển đổi từ “thiết kế lấy con người làm trung tâm” sang “thiết kế vì sự sống” (life-centered design) được kỳ vọng sẽ mang lại những giải pháp hiệu quả cho các vấn đề cấp bách. Đây cũng là cơ hội để các nhà thiết kế nâng cao vai trò của mình, tăng cường hợp tác với khách hàng và các bên liên quan. Thay vì chỉ bó buộc trong khuôn khổ truyền thống, nhà thiết kế sẽ trở thành thành viên cốt lõi, hòa nhập sâu vào các tổ chức, góp phần thúc đẩy hệ sinh thái phát triển bền vững.
DeLuca nhấn mạnh: “Trong lĩnh vực chăm sóc sức khỏe, liệu pháp sử dụng chất thức thần không chỉ mang lại hiệu quả cho các vấn đề sức khỏe tâm thần của cá nhân mà còn thúc đẩy quá trình chuyển đổi toàn diện hệ thống chăm sóc sức khỏe với nhiều bất cập hiện nay.”
Triết lý Thiết kế Tâm thức (Psychedelics Design Philosophy) đề cao các nguyên tắc về nhận thức mở rộng, kết nối có chủ đích, hợp tác, tái tạo và tương hỗ. Triết lý này mang đến tiềm năng cách mạng hóa bản chất của thiết kế. Thiết kế không chỉ đơn thuần giải quyết vấn đề mà còn hướng đến việc đồng sáng tạo các giải pháp hài hòa và bền vững, phản ánh sự kết nối giữa vạn vật.
Trong khi quy trình thiết kế còn nhiều dư địa để phát triển và cần tiếp thu những bài học từ trải nghiệm mở rộng nhận thức, Jeff Salazar – đối tác tại McKinsey Design lại nhìn thấy tiềm năng thay đổi đáng kể các cấu trúc thiết kế hiện tại.
“Với 30 năm kinh nghiệm tư vấn, tôi đã chứng kiến nhiều nhóm thiết kế tự hạn chế khả năng của mình do đóng khung trong vai trò nắm giữ quy trình hoặc bị kìm hãm bởi cấu trúc công ty tách biệt họ khỏi nơi hoạch định chiến lược. Theo quan điểm này, tôi rất hào hứng khi thấy chúng ta mở rộng tầm nhìn về việc ‘thiết kế’ có thể trở thành một phần cốt yếu, không thể tách rời của các tổ chức và định chế có thể hưởng lợi nhiều hơn từ hoạt động này”, ông Salazar chia sẻ.
Cơ hội để tạo ra những cách thức thiết kế mới hòa hợp với tự nhiên nhờ chất thức thần là một bước ngoặt đầy hứa hẹn cho tương lai của sáng tạo. Nó cho phép chúng ta vượt qua những giới hạn trong cách thiết kế hiện tại và hình dung ra một hướng đi mới. Cách thiết kế này đề cao sự cởi mở, nhận thức, hợp tác, phục hồi và tôn trọng lẫn nhau. Nó không chỉ có thể thay đổi cách chúng ta tạo ra sản phẩm mới mà còn góp phần mang đến những thay đổi lớn hơn trên thế giới.
Salazar nói thêm: “Chính nhờ bước vào trạng thái mở rộng nhận thức, các nhà thiết kế có được những góc nhìn mới về vai trò của họ – không chỉ trong việc tạo ra các giải pháp mong muốn, hài hòa và bền vững mà còn giúp mở rộng và thách thức cách họ tham gia vào hệ sinh thái phát triển tổng thể.”
Bằng cách tận dụng những kiến thức thu được từ trải nghiệm với chất thức thần, chúng ta có thể bắt đầu phá bỏ những cách thức cũ kỹ không còn hiệu quả. Chúng ta có thể xây dựng một hệ thống bao trùm, bền vững, tồn tại lâu dài, nơi tất cả các sinh vật cùng tồn tại một cách công bằng và hòa bình.
Thiết lập bối cảnh lý tưởng để kích phát trí tuệ
Sáng tạo nghe có vẻ hào nhoáng nhưng thực chất là một quá trình đầy thử thách, đòi hỏi nỗ lực trí tuệ và cả thể chất. Giống như trong trải nghiệm chất thức thần, yếu tố “bối cảnh và tâm thế” (set and setting) đóng vai trò then chốt.
Điều này cũng đúng với những nhà sáng tạo, những người thường có cảm quan nhạy bén khi âm thanh, mùi hương, cảm xúc của người xung quanh đều có thể ảnh hưởng sâu sắc đến công việc của họ. Các agency sáng tạo và một số tập đoàn công nghệ hàng đầu từ lâu đã nhận thức được tầm quan trọng của việc xây dựng môi trường làm việc giúp nhân viên phát huy tối đa tiềm năng. Một môi trường lý tưởng cho người sáng tạo có thể cung cấp nhiều không gian làm việc khác nhau, đa dạng đồ ăn nhẹ, khu vực yên tĩnh, các lớp yoga và tai nghe chuyên dụng để chống ồn trong những khu vực ồn ào.
Henry Winslow – nhà sáng lập Tricycleday, chia sẻ rằng trải nghiệm với chất thức thần đã thay đổi cách nhìn của ông về quy trình sáng tạo.
“Tôi không còn ép buộc ý tưởng nữa, thay vào đó tôi tạo ra không gian để chúng xuất hiện. Nghe có vẻ đơn giản nhưng thực chất không phải vậy. Trong thời gian làm việc tại các agency lớn, chúng tôi thường lên lịch các buổi brainstorming theo cấu trúc 30 hoặc 60 phút. Chúng hiếm khi tạo ra những điều gì đó đột phá. Giờ đây, tôi hiểu rằng câu trả lời nằm bên trong tôi. Nghe có vẻ chủ quan, nhưng tôi chỉ cần tạo điều kiện để các ý tưởng đó tự bộc lộ một cách tự nhiên”, ông nói.
Nhiều nhà sáng tạo cũng thường trải qua cảm giác tách rời, thiếu cảm hứng, bế tắc ý tưởng và hội chứng kẻ mạo danh do theo đuổi sự hoàn hảo, tất cả những điều này đều có thể làm tăng đáng kể mức độ căng thẳng.
“Tôi nhận thấy rằng khi bị ‘bế tắc sáng tạo’, việc sử dụng một lượng nhỏ (microdosing) hoặc thậm chí dùng một liều lượng lớn hơn sẽ giúp tôi lấy lại trạng thái sáng tạo vốn có. Quá trình nảy sinh ý tưởng vốn dĩ phải mang tính sáng tạo, và chất thức thần đóng vai trò then chốt trong việc kết nối các vùng não của tôi, cho phép những ý tưởng mới bùng nổ”, Molina chia sẻ.
Theo Robin Carhart-Harris – Nhà nghiên cứu tại Đại học California, San Francisco (UCSF), người đã thực hiện nghiên cứu fMRI tiên phong chụp ảnh não bộ khỏe mạnh dưới tác dụng của một liều LSD, trải nghiệm với chất thức thần liên quan đến sự phá vỡ cảm giác bản ngã thông thường, thay thế bằng cảm giác kết nối sâu sắc với bản thân, người khác và thế giới tự nhiên. Carhart-Harris lưu ý rằng “não bộ trong trạng thái LSD giống với trạng thái não bộ của chúng ta lúc còn sơ sinh: tự do và không bị ràng buộc. Điều này cũng hợp lý khi chúng ta xét đến bản chất giàu cảm xúc và trí tưởng tượng của trẻ sơ sinh”.
Hector Pottie – Giám đốc Sáng tạo của Moving Brands, tin rằng “có lẽ chất thức thần sẽ giúp tạo ra điều kiện thích hợp để chúng ta tư duy rộng hơn, suy nghĩ khác biệt hơn.”
Chất thức thần có khả năng giảm căng thẳng, xoa dịu những tiếng nói chỉ trích nội tâm, thúc đẩy khả năng tiếp nhận, tăng cường cảm giác kết nối và mở ra những viễn cảnh phức tạp. Điều này có thể giúp chúng ta phát triển những cách thức thiết kế mới phù hợp với sự phức tạp của thế giới.
Amanda Feilding, Nhà sáng lập và Giám đốc của Beckley Foundation cũng đồng quan điểm.
“Theo tôi, thực hành các hoạt động mở rộng tâm trí như sử dụng chất thức thần có mối liên hệ mật thiết với sự phát triển ban đầu của con người, giúp mở rộng ranh giới của ý thức. Tâm trí được mở ra với những viễn cảnh mới bằng cách tối đa hóa sự kết nối siêu việt và lan tỏa mạng lưới các kết nối đồng thời, truyền cảm hứng cho những cấp độ sáng tạo và tinh thần cao hơn.”
Nghiên cứu có đối chứng với giả dược (placebo-controlled) của Isabel Wießner và cộng sự tại Đại học Campinas, Brazil đã mang đến những hiểu biết thú vị về tác động của LSD lên khả năng sáng tạo. Kết quả cho thấy so với nhóm dùng giả dược, nhóm sử dụng LSD đạt điểm cao hơn ở một số phép đo liên quan đến tư duy sáng tạo. Nghiên cứu chỉ ra ba hiệu ứng chính:
- Phá vỡ khuôn mẫu (pattern break): Những người dùng LSD có xu hướng đưa ra ý tưởng mới lạ hơn, bất ngờ hơn, độc đáo hơn. Họ cũng sử dụng các phép ẩn dụ, so sánh đa dạng và phong phú hơn.
- Tư duy linh hoạt hơn (decreased organization): Nhóm dùng LSD có vẻ “thoáng” hơn trong quá trình sáng tạo. Họ ít tập trung vào tính hữu dụng tức thời, ít bó buộc vào các khuôn mẫu tư duy hội tụ và có xu hướng “chắt lọc” (giảm mức độ elaboration) hơn trong quá trình thể hiện ý tưởng.
- Tìm kiếm ý nghĩa sâu xa (meaning): Nhóm dùng LSD có xu hướng sử dụng nhiều hình ảnh tượng trưng (symbolic thinking) hơn, khiến kết quả nghiên cứu đôi khi mang tính mơ hồ (ambiguity). Điều này cho thấy họ có thể đang đi sâu tìm kiếm ý nghĩa ẩn sau vấn đề.
Carly Dutch-Greene – Nhà sáng lập Studiodelic, chia sẻ: “Những trải nghiệm sử dụng chất thức thần đã giúp tôi tăng cường khả năng kết nối với trực giác của mình. Nhờ đó, tôi có thể chuyển hóa những suy nghĩ và ý tưởng thành các thiết kế trực quan theo một cách thực sự ý nghĩa.”
Chất thức thần mở ra một lĩnh vực tiềm năng sáng tạo mới mẻ cho các nhà thiết kế. Nó giống như một “công cụ” độc đáo giúp họ giải quyết vấn đề và đổi mới. Bằng cách thay đổi nhận thức và mở rộng ý thức, chất thức thần có thể “mở khóa” những tiềm năng sáng tạo mới, dẫn đến các giải pháp thiết kế góp phần vào một tương lai bền vững.
Tuy nhiên, cần lưu ý rằng chất thức thần không phải “giải pháp thần kỳ” (panacea) cho mọi vấn đề sáng tạo. Chúng tiềm ẩn những phức tạp và rủi ro cần được cân nhắc. Cuộc đối thoại giữa cộng đồng thiết kế và cộng đồng nghiên cứu chất thức thần cần đảm bảo sự cân bằng giữa việc khai thác tiềm năng sáng tạo và quản lý những rủi ro có thể xảy ra. Mặc dù chất thức thần có thể mang lại những trải nghiệm sâu sắc và mở ra những hướng đi mới, chúng ta cũng không thể bỏ qua các vấn đề pháp lý, đạo đức và sức khỏe liên quan.
Cuối cùng, sự giao thoa giữa chất thức thần và thiết kế mang đến cả cơ hội to lớn và thách thức đáng kể. Bằng cách tiếp cận với tinh thần cởi mở nhưng thận trọng, lĩnh vực này có khả năng mở rộng biên giới của sáng tạo. Các nghiên cứu về chất thức thần có thể thúc đẩy một làn sóng sáng tạo mới giúp chúng ta tái thiết kế các đổi mới và cách thức đổi mới.
1cm2 tổng hợp
