Được viết bởi nhà nghiên cứu nổi tiếng R. Gordon Wasson, bài viết này được gửi để xuất bản ngày 24 tháng 10 năm 1962 trong Harvard University Botanical Museum Leaflets (Tạp chí của Bảo tàng Thực vật Harvard. Wasson trình bày những phát hiện từ các cuộc nghiên cứu sâu rộng về Salvia divinorum, một loài cây tâm thần mà người Mazatec tại Mexico đã sử dụng từ lâu trong các nghi lễ tâm lịnh. Bài viết ghi lại chi tiết trải nghiệm cá nhân, câu chuyện từ các thầy chữa địa phương, và những khám phá quan trọng về vai trò của loài cây này trong văn hóa tâm linh bản địa.
Trong nhiều năm qua, chúng tôi đã khám phá vùng cao nguyên miền nam Mexico để nghiên cứu vai trò của nấm thức thần trong đời sống tín ngưỡng của người Ấn Độ bản địa. Cuộc hành trình bắt đầu từ 1953 khi chúng tôi đến thăm Sierra Mazateca ở phía bắc của bang Oaxaca, và tiếp tục quay lại hằng năm cho đến 1962. Ngay từ đầu, chúng tôi đã biết đến một loại cây kích thích thần kinh mà người Mazatec sử dụng khi không có nấm. Tuy nhiên, do chúng tôi và cộng sự Roger Heim tập trung vào việc tìm kiếm và xác định các loài nấm thức thần khác nhau, việc nghiên cứu loại cây này tạm thời bị hoãn lại. Vào các năm 1960 và 1961, chúng tôi đã thu thập mẫu và gửi đi để Schultes và Epling xác định, nhưng các mẫu này không đủ chất lượng để xác định cụ thể. Mãi đến tháng 9 và 10 năm 1962, chúng tôi mới nhận được mẫu tốt từ San Jose Tenango để tiến sĩ Epling có thể đưa ra mô tả chính xác. San Jose Tenango nằm ở độ cao khoảng 1.200 mét, gần vùng đất nóng của Vera Cruz.
Chúng tôi đã xác định được loài Salvia mới với giới thực vật học được gọi là Salvia Divinorum Epling & Jativa, một loại thảo dược tâm thần truyền thống được người Ấn Độ Mazatec ở Oaxaca, Mexico, sử dụng trong các nghi lễ bói toán của họ. Vậy là một thành viên mới đã gia nhập vào gia đình “kỳ diệu” của Mexico, và cũng lần đầu tiên, một loài thuộc họ Bạc hà (Labiatae) góp mặt trong nhóm này.
Loài cây này khá quen thuộc với hầu hết người Mazatec. Ở Huautla de Jimenez (1.800m), chúng tôi nhìn thấy hai đến ba cây đang phát triển, và một mẫu được mang đến Mexico City vẫn sống trong không khí ngoài trời, nhưng những cây này không ra hoa. Chúng tôi chưa từng thấy hạt của loài này và không có người bản địa nào kể cho chúng tôi về chúng. Cây được nhân giống bằng cách cắm cành xuống đất. Loài này cần đất đen thay vì đất sét và độ ẩm phải được duy trì đều đặn để cây phát triển tốt. Nhiều gia đình Mazatec có nguồn dự trữ riêng cho loại cây này, nhưng thường không trồng gần nhà hay gần đường đi để người qua lại không nhìn thấy. Trong chuyến đi khắp Sierra Mazateca vào tháng 9 và 10 năm 1962, chúng tôi luôn tìm kiếm Salvia divinorum nhưng chưa từng nhìn thấy nó. Người bản địa chọn những khe núi hẻo lánh để trồng và rất kín đáo về vị trí này. Không ai ở San Jose Tenango sẵn lòng dẫn chúng tôi đến nơi mà họ lấy mẫu cây về cho chúng tôi. Có vẻ như Salvia divinorum là một loài cây được trồng, và chúng tôi chưa biết nó có tồn tại trong tự nhiên hay không (ngoại trừ những cây bị bỏ rơi hoặc thoát ra ngoài tự nhiên).
Trước đây, chủ đất không chú ý đến các loại nấm thức thần và cây Salvia divinorum, nhưng trong vòng bốn đến năm năm gần đây, thị trường cho nấm và tiềm năng cho Salvia đã khiến họ nhận ra giá trị kinh tế của chúng. Gần đây, một số vụ việc đã xảy ra quanh Huautla khi chủ đất thực thi quyền sở hữu với cây này. Người Mazatec nói tiếng Tây Ban Nha gọi Salvia divinorum là “hojas de la Pastora” hoặc “hojas de Maria Pastora” (tạm dịch: lá của nữ Mục hoặc lá của Maria nữ Mục tử), và trong tiếng Mazatec cũng gọi là “ska Pastora.” Điều này khá lạ lùng vì trong truyền thống Kitô giáo, Đức Mẹ không được xem là một người chăn cừu. Có thể khái niệm “Pastora” là sự tồn tại của một ý niệm tiền Kitô giáo về “chúa tể của muông thú,” một nhân vật quan trọng trong văn hóa dân gian của người bản địa Trung Mỹ, được thánh hóa bằng việc gắn liền với tên Đức Mẹ.
Trong suy nghĩ của người Mazatec, Salvia divinorum là loài quan trọng nhất trong số các cây thuộc họ Bạc hà mà họ xem như là thành viên của cùng một “gia đình”. Salvia divinorum được gọi là “la hembra” (người nữ). “El macho” (người nam) là Coleus pumila, có nguồn gốc từ châu Âu. Còn có “el nene” (đứa bé) và “el ahijado” (người con đỡ đầu), cả hai đều thuộc loài Coleus Blumei. Một số người bản địa khẳng định những cây này cũng có đặc tính tâm thần, nhưng chúng tôi chưa thử nghiệm; những người khác chỉ xem chúng là dược liệu.
Chúng tôi không tìm thấy ghi chép nào về việc sử dụng lá Salvia divinorum trong các tài liệu thế kỷ 16 và 17. Chỉ có hai đoạn ngắn trong các tài liệu hiện đại có thể liên quan đến loài cây này. Tiến sĩ Blas Pablo Reko, một nhà tiên phong trong lĩnh vực dân tộc học thực vật Mexico đã viết trong Mitobotanica zapoteca (Mexico, 1945, trang 17) khi viết về nấm thức thần như sau:
“Chúng ta không thể không nhắc đến một loại cây thần kỳ khác mà lá của nó có khả năng tạo ra ảo giác và được người Cuicatec và Mazatec (ở các khu vực Cuicatlan và Teotitlan) gọi là ‘lá tiên tri.’ Những chiếc lá rời mà tôi nhận được không cho phép xác định khoa học.”
Câu này có thể ám chỉ đến Salvia divinorum của người Mazatec. Có một tài liệu tham khảo khác dài hơn trong tài liệu của Ing. Robert J. Weitlaner (Curaciones Mazatecas trong An. Inst. Nac. Anthrop. Hist., số 32, 1952, trang 283). Khi ở một ngôi làng Chinantec là Ojitlan, Weitlaner gặp một người bản địa từ một thị trấn Mazatec gần đó là Jalapa de Diaz, người này đã kể về việc sử dụng một loại cây gọi là “Yerba de Maria.” Tóm lược ngắn gọn như sau:
“Yerba Maria có vẻ ngoài giống yerba mora nhưng lá rộng hơn một chút. Chỉ dùng lá, thả vào nước sau khi xát kỹ bằng tay, không cần đun sôi. Chỉ sử dụng cho những mục đích đặc biệt. Khi thầy chữa vào rừng tìm cây, trước khi cắt phải quỳ và cầu nguyện. Họ không phải phù thủy; lá chỉ được cắt khi cần thiết và phải cầu nguyện trước.
Ví dụ, khi ai đó bị bệnh mà các bác sĩ không rõ nguyên nhân, cây này được dùng để chẩn đoán bệnh. Thầy chữa sẽ hỏi bệnh nhân xem họ có thói quen uống rượu hay không, vì nếu không uống rượu thì chỉ cần 50 lá; còn nếu có uống thì cần đến 100 lá. Bệnh nhân uống nước có lá cây xát vào. Đến nửa đêm, thầy chữa bệnh cùng bệnh nhân và một người khác đi đến nơi yên tĩnh như một căn nhà hẻo lánh để bệnh nhân uống thuốc. Sau 15 phút, thuốc bắt đầu có tác dụng, bệnh nhân tự thuật về căn bệnh mình mắc phải. Người bệnh ở trong trạng thái nửa mê, nửa tỉnh, nói như thể bị thôi miên, và những người khác lắng nghe cẩn thận. Người bệnh lắc quần áo như thể dùng cây để loại bỏ những sinh vật nhỏ bé (nguyên nhân bệnh theo quan niệm bản địa). Lúc bình minh, thầy chữa tắm cho bệnh nhân bằng nước đã uống, và sau đó bệnh nhân được chữa khỏi. Người ta nói rằng với cách tắm này, trạng thái say do cây gây ra sẽ biến mất. Khi cần giải quyết vụ trộm cắp hoặc tìm đồ mất, thầy chữa sẽ nghe những gì bệnh nhân kể sau khi uống cây, và sự thật sẽ dần lộ ra.
Ở Jalapa de Diaz có một người tên là Felipe Miranda, cứ ba đến sáu tháng lại lên núi thu thập cây này. Ông ta chữa bệnh rất hiệu quả và sống khá thoải mái về kinh tế. Người ta nói ông trồng và chăm sóc cây, nhưng không tiết lộ cụ thể đó là loại cây gì.”
Việc xác định Salvia divinorum đã bị trì hoãn quá lâu. Cây này có quanh năm, và người Mazatec không ngại ngần khi nói về nó, khác hẳn với sự dè dặt khi họ nhắc đến nấm thức thần trước đây. Những năm gần đây, Huautla đã thay đổi rất nhiều, đặc biệt từ khi con đường cao tốc được xây dựng vào năm 1958-1959, mang đến sự phát triển của thị trường nấm thức thần tại đây. Huautla đã thu hút không ít nhà thực vật học và nhà nghiên cứu nấm học. Tại Mexico City, “hojas de la Pastora” thường xuyên được thảo luận trong các cuộc hội thảo thực vật học. Thật khó hiểu khi đến giờ cây này vẫn chưa được phân loại chính thức.
Theo những thông tin chúng tôi có được, khu vực sử dụng “hojas de la Pastora” chủ yếu nằm trong vùng của người Mazatec và có thể mở rộng sang các vùng Cuicatec và Chinantec lân cận. Tuy nhiên, rất có thể loài cây này còn được biết đến và sử dụng ở những nơi khác. Chúng tôi sẽ chờ đợi với sự tò mò các báo cáo từ những người cung cấp thông tin ở các khu vực khác sau khi bài viết này được công bố. Ololiuqui (Rivea corymbosa) cũng được biết đến trong cộng đồng Mazatec, nhưng họ có vẻ thích dùng “hojas de la Pastora” cho các nghi thức tiên tri hơn là “semilla de la Flor de la Virgen” (hạt của Hoa Đức Mẹ) – cách mà người Mazatec gọi ololiuqui.
Vào thứ Tư, ngày 12 tháng 7 năm 1961, tôi đã thử “hojas de la Pastora” và trải nghiệm tác dụng của nó. Lúc đó, tôi đang lưu lại nhà của bà Dona Donata Sosa de Garcia ở Ayautla. Bà đã giới thiệu tôi với một số curandera (thầy chữa bệnh nữ): Augustina Borja, Clementia Unda, Maria Sevastiana Carrera, và Sara Unda de la Hoz.
Tối hôm đó, hai người đầu tiên đến nhà vào khoảng 11 giờ, và Augustina Borja đã thực hiện nghi lễ trong một căn phòng rộng. Những người có mặt gồm Irmgard Weirlaner Johnson, con gái tôi Mary X. Britten (‘Masha’), bà Dona Donata, và con gái bà, Consuelo (‘Chelo’).
Augustina Borja là con gái của một curandero (thầy chữa bệnh nam) đã qua đời khoảng mười năm trước. Các con gái của bà thường đi cùng bà trong các chuyến thăm chữa bệnh và cũng đang học nghề để trở thành curandera. Tối hôm đó, bà đến cùng Clementina Unda. Cả hai cẩn thận hướng về phía đông khi chuẩn bị cho buổi lễ. Ở vùng Mazatec, các nghi lễ luôn hướng về phía đông hoặc càng gần hướng đó càng tốt; hướng tây được xem là điềm gở. Augustina bắt đầu nghi lễ – bà sử dụng nấm thay vì lá, mặc dù tôi đã đặc biệt yêu cầu dùng lá vì chưa từng thử. Cả nấm và lá đều được đếm theo cặp. Lá được xếp thành từng đôi, đảm bảo không có lá nào bị sâu bệnh. Trong lúc chuẩn bị nghi lễ, các cặp lá được đặt chồng lên nhau, mặt lá áp vào nhau.
Theo phong tục, người Ấn Độ sử dụng lá bằng cách nhấm nháp từng chút bằng răng cửa. Tuy nhiên, tôi không thể làm được vì mùi vị quá khó chịu, nên họ đối xử với tôi như một người không có răng. Không có chiếc thớt đá (metate) nào tiện dụng, Augustina đành dùng tay vắt lá và thu nước vào một chiếc ly. Cách này chắc chắn không hiệu quả lắm. Một ít nước được thêm vào. Tôi uống hết nửa ly nước đen sẫm, kết quả của việc vắt 34 cặp, tức 68 lá. Họ bảo rằng nhiều người bản địa thường bị nôn khi ăn lá, tuy nhiên, tôi cũng không thể giữ được chất lỏng đó trong cơ thể.
Sau khi ăn xong nấm, Augustina lập tức bắt đầu hát, giọng mạnh mẽ vang lên bằng tiếng Mazatec. Bà hát liên tục trong hai giờ với âm điệu khá đơn điệu. Tôi đã ghi âm bài hát nhưng vẫn chưa tìm được ai có thể dịch lại bằng tiếng Anh hay Tây Ban Nha.
Tác dụng của lá đến nhanh hơn nấm, nhưng nhẹ nhàng hơn và ngắn hơn. Không còn nghi ngờ gì về tác dụng của nó, nhưng nó không vượt quá hiệu ứng ban đầu của nấm – những màu sắc nhảy múa trong các hình dạng ba chiều phức tạp. Tôi không biết liệu liều lượng lớn hơn có tạo ra hiệu ứng mạnh hơn hay không.
Một hoặc hai ngày trước sự kiện đó, curandera Maria Sebastiana Carrera đã chia sẻ với chúng tôi nhiều chi tiết về cách sử dụng lá và thậm chí đã hát những câu của nghi lễ theo phong cách của bà. Tuy nhiên, bà từ chối cho chúng tôi tham dự một buổi lễ thật sự vì hàng xóm (và có lẽ cả bà) sẽ coi đó là hành động báng bổ và tai tiếng. Ngay cả khi đó, khi buổi trò chuyện sắp kết thúc, bà đột ngột bật khóc nức nở, quỳ xuống và cầu xin sự tha thứ. Bà cũng kể cho chúng tôi nghe nhiều truyền thuyết vũ trụ học quý giá mà dân làng vẫn tin, và tôi hy vọng sẽ công bố chúng ở nơi khác.
Ngày 9 tháng 10 năm 1962, chúng tôi có mặt tại San Jose Tenango. Lần này nhóm gồm Tiến sĩ Albert Hofmann, vợ ông là bà Anita, Irmgard Weitlaner Johnson, Herlinda Martinez Cid (người phiên dịch tiếng Mazatec) và tôi. Nhờ sự giúp đỡ của Roberto Carrera, con trai của Aurelio Carrera từ Huautla, chúng tôi đã gặp Consuelo Garcia, khoảng 35 tuổi, một nữ thầy chữa mạnh mẽ và duyên dáng, người đã thực hiện nghi lễ tiên tri cho chúng tôi vào đêm đó. Bà chỉ sử dụng lá, không dùng nấm. Bà nghiền lá trên thớt đá sau khi đưa qua khói copal một cách rất cẩn thận. Nước được thêm vào hỗn hợp nghiền, lọc qua rây và chúng tôi uống nước ép đó. Tôi uống nước của năm cặp lá và bà Hofmann uống ba cặp. Cả hai chúng tôi đều cảm nhận được tác dụng, tương tự như tôi đã trải nghiệm trong nghi lễ ở Ayautla năm trước.Tóm lại, có vẻ như chúng tôi đang đứng trước ngưỡng cửa khám phá một nhóm các loài cây tâm thần trong họ Bạc hà. Chúng tôi biết rằng Salvia divinorum được sử dụng ở Sierra Mazateca, và một số người bản địa cũng cho rằng Coleus pumila và hai “hình thái” của C. Blumei cũng được sử dụng tương tự.
1cm2 tổng hợp
